無礙解道
1.智的談論 (9/9~10/28/2019初稿 更新)
對那位世尊阿羅漢遍正覺者禮敬
 小部
 無礙解道經典(莊春江譯)
 大品
 本母(綱目)
 1.在傾聽上的慧為聞所成智(在聞所成上之智)。
 2.聽聞後在自制上的慧為戒所成智
 3.自制後在定上的慧為定修習所成智
 4.在緣攝受(緣的掌握)上的慧為法住智
 5.對過去、未來、現在諸法簡約後在區別(界定)上的慧為思惟智(觸知智)。
 6.對現在諸法在變易隨看上的慧為生滅隨看智
 7.省察所緣後在壞滅隨看上的慧為毘婆舍那智
 8.在怖畏現起上的慧為過患智
 9.欲脫離狀態的省察住立慧為行捨智
 10.外部在上升出來轉回上的慧為種姓智
 11.[內外]兩者在上升出來轉回上的慧為道智
 12.努力的安息慧為果智
 13.在已切斷路徑隨看上的慧為解脫智
 14.在已得到諸法那時看見的慧為觀察智
 15.在自身內區別(界定)上的慧為種種事智
 16.在自身外區別上的慧為種種行境智
 17.在行為區別上的慧為種種行為智
 18.在四法區別上的慧為種種地(階位)智
 19.在九法區別上的慧為種種法智
 20.證知慧為知義智
 21.遍知慧為衡量義智
 22.捨斷慧為遍捨義智
 23.修習慧為一味義智
 24.作證慧為觸達義智
 25.在種種義上的慧為義無礙解智
 26.在種種法上的慧為法無礙解智
 27.在種種詞上的慧為詞無礙解智
 28.在種種辯才上的慧為辯才無礙解智
 29.在種種住上的慧為住義智
 30.在種種等至上的慧為等至義智
 31.在種種住處等至上的慧為住處等至義智
 32.以不散亂清淨性在煩惱斷絕上的慧為無間定智
 33.看見增上與寂靜住處的到達之勝妙勝解狀態的慧為無諍住處智
 34.具備二種力、三種行的安息、十六種智的行為、九種定的行為而成為自在狀態的慧為滅等至智
 35.正知者在流轉永盡上的慧為般涅槃智
 36.對一切法在完全斷絕與滅上不現起狀態的慧為齊頭者義智
 37.在分離、種種火永盡上的慧為削減義智
 38.在不退縮、自我努力、努力義上的慧為活力的激發智
 39.種種法說明的慧為義理開示智
 40.在一切法的一攝性、種種、單一之貫通上的慧為看見清淨智
 41.已知道狀態的慧為接受智
 42.觸達狀態的慧為深解智
 43.在集合上的慧為部分住智
 44.增上狀態的慧為想的轉回智
 45.在種種性上的慧為意向的轉回智
 46.在確立上的慧為心的轉回智
 47.在空上的慧為智的轉回智
 48.在捨棄上的慧為解脫的轉回智
 49.在真實義上的慧為諦的轉回智
 50.身心被單一區別(界定)狀態及樂想與輕想因確立而在成功義上的慧為神通種類智
 51.因尋的遍滿而對種種及單一聲相在深解上的慧為耳界清淨智
 52.因三心的遍滿狀態及諸根的明淨而在種種及單一識的行為深解上的慧為他心智
 53.因對緣的流轉法種種及單一業遍滿而在深解上的慧為前世住處回憶智
 54.因光明而對種種及單一色相在看見義上的慧為天眼智
 55.以六十四種行相對三根成為自在狀態的慧為的滅盡智。
 56.在遍知義上的慧為苦智
 57.在捨斷義上的慧為集智
 58.在作證義上的慧為滅智
 59.在修習義上的慧為道智
 60.苦智
 61.苦集智
 62.苦滅智
 63.導向苦滅道跡智
 64.義無礙解智
 65.法無礙解智
 66.詞無礙解智
 67.辯才無礙解智
 68.根之優劣狀態智
 69.眾生的所依與煩惱潛在趨勢智
 70.雙神變智
 71.大悲等至智
 72.一切知者智
 73.無障礙智
  這些為七十三智,這七十三智中的六十七智為與聲聞共智,六智為與聲聞不共智。
  本母終了。

 1.智的談論
  1.聞所成智的說明
  1.怎樣是在傾聽上的慧為聞所成智
  「這些法應該被證知」的傾聽,那個了知慧為聞所成智。
  「這些法應該被遍知」的傾聽,那個了知慧為聞所成智。
  「這些法應該被捨斷」的傾聽,那個了知慧為聞所成智。
  「這些法應該被修習」的傾聽,那個了知慧為聞所成智。
  「這些法應該被作證」的傾聽,那個了知慧為聞所成智。
  「這些法為退分」的傾聽,那個了知慧為聞所成智。
  「這些法為住分」的傾聽,那個了知慧為聞所成智。
  「這些法為勝進分」的傾聽,那個了知慧為聞所成智。
  「這些法為洞察分」的傾聽,那個了知慧為聞所成智。
  「一切行是無常的」的傾聽,那個了知慧為聞所成智。
  「一切行是苦」的傾聽,那個了知慧為聞所成智。
  「一切法是無我」的傾聽,那個了知慧為聞所成智。
  「這是苦聖諦」的傾聽,那個了知慧為聞所成智。
  「這是苦集聖諦」的傾聽,那個了知慧為聞所成智。
  「這是苦滅聖諦」的傾聽,那個了知慧為聞所成智。
  「這是導向苦滅道跡聖諦」的傾聽,那個了知慧為聞所成智。
  2.怎樣是「這些法應該被證知」的傾聽,那個了知慧為聞所成智?
  一法應該被證知:一切眾生是依食存續的。二法應該被證知:二界。三法應該被證知:三界。四法應該被證知:四聖諦。五法應該被證知:五解脫處。六法應該被證知:六無上。七法應該被證知:七無十之事。八法應該被證知:八勝處。九法應該被證知:九次第住處。十法應該被證知:十滅盡事。
  3.比丘們!一切應該被證知。比丘們!而什麼是一切應該被證知?比丘們!眼應該被證知;色應該被證知;眼識應該被證知;眼觸應該被證知;又凡以這眼觸為緣生起感受的樂,或苦,或不苦不樂,那也應該被證知。耳應該被證知;聲音應該被證知……(中略)鼻應該被證知;氣味應該被證知……舌應該被證知;味道應該被證知……身應該被證知;所觸應該被證知……意應該被證知;法應該被證知;意識應該被證知;意觸應該被證知;又凡以這意觸為緣生起感受的樂,或苦,或不苦不樂,那也應該被證知。
  色應該被證知;受應該被證知;想應該被證知;諸行應該被證知;識應該被證知。
  眼應該被證知;耳應該被證知;鼻應該被證知;舌應該被證知;身應該被證知;意應該被證知。色應該被證知;聲音應該被證知;氣味應該被證知;味道應該被證知;所觸應該被證知;法應該被證知。眼識應該被證知;耳識應該被證知;鼻識應該被證知;舌識應該被證知;身識應該被證知;意識應該被證知。眼觸應該被證知;耳觸應該被證知;鼻觸應該被證知;舌觸應該被證知;身觸應該被證知;意觸應該被證知。眼觸所生受應該被證知;耳觸所生受應該被證知;鼻觸所生受應該被證知;舌觸所生受應該被證知;身觸所生受應該被證知;意觸所生受應該被證知。色想應該被證知;聲想應該被證知;氣味想應該被證知;味道想應該被證知;所觸想應該被證知;法想應該被證知。色思應該被證知;聲思應該被證知;氣味思應該被證知;味道思應該被證知;所觸思應該被證知;法思應該被證知。色的渴愛應該被證知;聲的渴愛應該被證知;氣味的渴愛應該被證知;味道的渴愛應該被證知;所觸的渴愛應該被證知;法的渴愛應該被證知。色的尋應該被證知;聲的尋應該被證知;氣味的尋應該被證知;味道的尋應該被證知;所觸的尋應該被證知;法的尋應該被證知。色的伺應該被證知;聲的伺應該被證知;氣味的伺應該被證知;味道的伺應該被證知;所觸的伺應該被證知;法的伺應該被證知。
  4.地界應該被證知;水界應該被證知;火界應該被證知;風界應該被證知;空界應該被證知;識界應該被證知。
  地遍處應該被證知;水遍處應該被證知;火遍處應該被證知;風遍處應該被證知;青遍處應該被證知;黃遍處應該被證知;赤遍處應該被證知;白遍處應該被證知;空遍處應該被證知;識遍處應該被證知。
  頭髮應該被證知;體毛應該被證知;指甲應該被證知;牙齒應該被證知;皮膚應該被證知;肌肉應該被證知;筋腱應該被證知;骨骼應該被證知;骨髓應該被證知;腎臟應該被證知;心臟應該被證知;肝臟應該被證知;肋膜應該被證知;脾臟應該被證知;肺臟應該被證知;腸子應該被證知;腸間膜應該被證知;胃應該被證知;糞便應該被證知;膽汁應該被證知;痰應該被證知;膿應該被證知;血應該被證知;汗應該被證知;脂肪應該被證知;眼淚應該被證知;油脂應該被證知;唾液應該被證知;鼻涕應該被證知;關節液應該被證知;尿應該被證知;腦髓應該被證知。
  眼處應該被證知;色處應該被證知。耳處應該被證知;聲處應該被證知。鼻處應該被證知;氣味處應該被證知。舌處應該被證知;味道處應該被證知。身處應該被證知;所觸處應該被證知。意處應該被證知;法處應該被證知。
  眼界應該被證知;色界應該被證知;眼識界應該被證知。耳界應該被證知;聲界應該被證知;耳識界應該被證知。鼻界應該被證知;氣味界應該被證知;鼻識界應該被證知。舌界應該被證知;味道界應該被證知;舌識界應該被證知。身界應該被證知;所觸界應該被證知;身識界應該被證知。意界應該被證知;法界應該被證知;意識界應該被證知。
  眼根應該被證知;耳根應該被證知;鼻根應該被證知;舌根應該被證知;身根應該被證知;意根應該被證知;命根應該被證知;女根應該被證知;男根應該被證知;樂根應該被證知;苦根應該被證知;喜悅根應該被證知;憂根應該被證知;平靜根應該被證知;信根應該被證知;活力根應該被證知;念根應該被證知;定根應該被證知;慧根應該被證知;『我將知未知的』根應該被證知;完全智根應該被證知;具知根應該被證知。
  5.欲界應該被證知;色界應該被證知;無色界應該被證知。欲有應該被證知;色有應該被證知;無色有應該被證知。想有應該被證知;無想有應該被證知;非想非非想有應該被證知。一蘊有應該被證知;四蘊有應該被證知;五蘊有應該被證知。
  6.初禪應該被證知;第二禪應該被證知;第三禪應該被證知;第四禪應該被證知。慈心解脫應該被證知;悲心解脫應該被證知;喜悅心解脫應該被證知;平靜心解脫應該被證知。虛空無邊處等至應該被證知;識無邊處等至應該被證知;無所有處等至應該被證知;非想非非想處等至應該被證知。
  無明應該被證知;諸行應該被證知;識應該被證知;名色應該被證知;六處應該被證知;觸應該被證知;受應該被證知;渴愛應該被證知;取應該被證知;有應該被證知;生應該被證知;老死應該被證知。
  7.苦應該被證知;苦集應該被證知;苦滅應該被證知;導向苦滅道跡應該被證知。色應該被證知;色集應該被證知;色滅應該被證知;導向色滅道跡應該被證知。受應該被證知……(中略)想應該被證知……(中略)諸行應該被證知……(中略)識應該被證知……(中略)眼應該被證知……(中略)老死應該被證知;老死集應該被證知;老死滅應該被證知;導向老死滅道跡應該被證知。
  苦的遍知義應該被證知;苦集的捨斷義應該被證知;苦滅的作證義應該被證知;導向苦滅道跡的修習義應該被證知。色的遍知義應該被證知;色集的捨斷義應該被證知;色滅的作證義應該被證知;導向色滅道跡的修習義應該被證知。受的……(中略)想的……諸行的……識的……眼的……(中略)老死的遍知義應該被證知;老死集的捨斷義應該被證知;老死滅的作證義應該被證知;導向老死滅道跡的修習義應該被證知。
  苦的遍知貫通義應該被證知;苦集的捨斷貫通義應該被證知;苦滅的作證貫通義應該被證知;導向苦滅道跡的修習貫通義應該被證知。色的遍知貫通義應該被證知;色集的捨斷貫通義應該被證知;色滅的作證貫通義應該被證知;導向色滅道跡的修習貫通義應該被證知。受的……(中略)想的……諸行的……識的……眼的……(中略)老死的遍知貫通義應該被證知;老死集的捨斷貫通義應該被證知;老死滅的作證貫通義應該被證知;導向老死滅道跡的修習貫通義應該被證知。
  8.苦應該被證知;苦集應該被證知;苦滅應該被證知;苦的集滅應該被證知;苦的欲貪滅應該被證知;苦的樂味應該被證知;苦的過患應該被證知;苦的出離應該被證知。色應該被證知;色集應該被證知;色滅應該被證知;色的集滅應該被證知;色的欲貪滅應該被證知;色的樂味應該被證知;色的過患應該被證知;色的出離應該被證知。受應該被證知……(中略)想應該被證知……諸行應該被證知……識應該被證知……眼應該被證知……(中略)老死應該被證知;老死集應該被證知;老死滅應該被證知;老死的集滅應該被證知;老死的欲貪滅應該被證知;老死的樂味應該被證知;老死的過患應該被證知;老死的出離應該被證知。
  苦應該被證知;苦集應該被證知;苦滅應該被證知;導向苦滅道跡應該被證知;苦的樂味應該被證知;苦的過患應該被證知;苦的出離應該被證知。色應該被證知;色集應該被證知;色滅應該被證知;導向色滅道跡應該被證知;色的樂味應該被證知;色的過患應該被證知;色的出離應該被證知。受應該被證知……(中略)想應該被證知……諸行應該被證知……識應該被證知……眼應該被證知……(中略)老死應該被證知;老死集應該被證知;老死滅應該被證知;導向老死滅道跡應該被證知;老死的樂味應該被證知;老死的過患應該被證知;老死的出離應該被證知。
  9.無常隨看應該被證知;苦隨看應該被證知;無我隨看應該被證知;隨看應該被證知;離貪隨看應該被證知;滅隨看應該被證知;斷念隨看應該被證知。在色上無常隨看應該被證知;在色上苦隨看應該被證知;在色上無我隨看應該被證知;在色上厭隨看應該被證知;在色上離貪隨看應該被證知;在色上滅隨看應該被證知;在色上斷念隨看應該被證知。在受上……(中略)在想上……在諸行上……在識上……在眼上……(中略)在老死上無常隨看應該被證知;在老死上苦隨看應該被證知;在老死上無我隨看應該被證知;在老死上厭隨看應該被證知;在老死上離貪隨看應該被證知;在老死上滅隨看應該被證知;在老死上斷念隨看應該被證知。
  10.生起應該被證知;流轉[生死]應該被證知;相應該被證知;堆積應該被證知;結生應該被證知;趣[處]應該被證知;生出應該被證知;再生應該被證知;出生應該被證知;老應該被證知;病應該被證知;死應該被證知;愁應該被證知;悲應該被證知;絕望應該被證知。
  不生起應該被證知;不流轉應該被證知;無相應該被證知;不堆積應該被證知;不結生應該被證知;無趣[處]應該被證知;不生出應該被證知;不再生應該被證知;不出生應該被證知;不老應該被證知;不病應該被證知;不死應該被證知;不愁應該被證知;不悲應該被證知;不絕望應該被證知。
  生起應該被證知;不生起應該被證知;流轉應該被證知;不流轉應該被證知;相應該被證知;無相應該被證知;堆積應該被證知;不堆積應該被證知;結生應該被證知;不結生應該被證知;趣[處]應該被證知;無趣[處]應該被證知;生出應該被證知;不生出應該被證知;再生應該被證知;不再生應該被證知;出生應該被證知;不出生應該被證知;老應該被證知;不老應該被證知;病應該被證知;不病應該被證知;死應該被證知;不死應該被證知;愁應該被證知;不愁應該被證知;悲應該被證知;不悲應該被證知;絕望應該被證知;不絕望應該被證知。
  「生起是苦的」應該被證知。「流轉[生死]是苦的」應該被證知。「相是苦的」應該被證知。「堆積是苦的」應該被證知。「結生是苦的」應該被證知。「趣[處]是苦的」應該被證知。「生出是苦的」應該被證知。「再生是苦的」應該被證知。「出生是苦的」應該被證知。「老是苦的」應該被證知。「病是苦的」應該被證知。「死是苦的」應該被證知。「愁是苦的」應該被證知。「悲是苦的」應該被證知。「絕望是苦的」應該被證知。
  「不生起是樂的」應該被證知。「不流轉是樂的」應該被證知。「無相是樂的」應該被證知。「不堆積是樂的」應該被證知。「不結生是樂的」應該被證知。「無趣[處]是樂的」應該被證知。「不生出是樂的」應該被證知。「不再生是樂的」應該被證知。「不出生是樂的」應該被證知。「不老是樂的」應該被證知。「不病是樂的」應該被證知。「不死是樂的」應該被證知。「不愁是樂的」應該被證知。「不悲是樂的」應該被證知。「不絕望是樂的」應該被證知。
  「生起是苦的,不生起是樂的」應該被證知。「流轉是苦的,不流轉是樂的」應該被證知。「相是苦的,無相是樂的」應該被證知。「堆積是苦的,不堆積是樂的」應該被證知。「結生是苦的,不結生是樂的」應該被證知。「趣[處]是苦的,無趣[處]是樂的」應該被證知。「生出是苦的,不生出是樂的」應該被證知。「再生是苦的,不再生是樂的」應該被證知。「出生是苦的,不出生是樂的」應該被證知。「老是苦的,不老是樂的」應該被證知。「病是苦的,不病是樂的」應該被證知。「死是苦的,不死是樂的」應該被證知。「愁是苦的,不愁是樂的」應該被證知。「悲是苦的,不悲是樂的」應該被證知。「絕望是苦的,不絕望是樂的」應該被證知。
  「生起是恐怖的」應該被證知。「流轉是恐怖的」應該被證知。「相是恐怖的」應該被證知。「堆積是恐怖的」應該被證知。「結生是恐怖的」應該被證知。「趣[處]是恐怖的」應該被證知。「生出是恐怖的」應該被證知。「再生是恐怖的」應該被證知。「出生是恐怖的」應該被證知。「老是恐怖的」應該被證知。「病是恐怖的」應該被證知。「死是恐怖的」應該被證知。「愁是恐怖的」應該被證知。「悲是恐怖的」應該被證知。「絕望是恐怖的」應該被證知。
  「不生起是安穩的」應該被證知。「不流轉是安穩的」應該被證知。「無相是安穩的」應該被證知。「不堆積是安穩的」應該被證知。「不結生是安穩的」應該被證知。「無趣[處]是安穩的」應該被證知。「不生出是安穩的」應該被證知。「不再生是安穩的」應該被證知。「不出生是安穩的」應該被證知。「不老是安穩的」應該被證知。「不病是安穩的」應該被證知。「不死是安穩的」應該被證知。「不愁是安穩的」應該被證知。「不悲是安穩的」應該被證知。「不絕望是安穩的」應該被證知。
  「生起是恐怖的,不生起是安穩的」應該被證知。「流轉是恐怖的,不流轉是安穩的」應該被證知。「相是恐怖的,無相是安穩的」應該被證知。「堆積是恐怖的,不堆積是安穩的」應該被證知。「結生是恐怖的,不結生是安穩的」應該被證知。「趣[處]是恐怖的,無趣[處]是安穩的」應該被證知。「生出是恐怖的,不生出是安穩的」應該被證知。「再生是恐怖的,不再生是安穩的」應該被證知。「出生是恐怖的,不出生是安穩的」應該被證知。「老是恐怖的,不老是安穩的」應該被證知。「病是恐怖的,不病是安穩的」應該被證知。「死是恐怖的,不死是安穩的」應該被證知。「愁是恐怖的,不愁是安穩的」應該被證知。「悲是恐怖的,不悲是安穩的」應該被證知。「絕望是恐怖的,不絕望是安穩的」應該被證知。
  「生起是肉體的」應該被證知。「流轉是肉體的」應該被證知。「相是肉體的」應該被證知。「堆積是肉體的」應該被證知。「結生是肉體的」應該被證知。「趣[處]是肉體的」應該被證知。「生出是肉體的」應該被證知。「再生是肉體的」應該被證知。「出生是肉體的」應該被證知。「老是肉體的」應該被證知。「病是肉體的」應該被證知。「死是肉體的」應該被證知。「愁是肉體的」應該被證知。「悲是肉體的」應該被證知。「絕望是肉體的」應該被證知。
  「不生起是精神的」應該被證知。「不流轉是精神的」應該被證知。「無相是精神的」應該被證知。「不堆積是精神的」應該被證知。「不結生是精神的」應該被證知。「無趣[處]是精神的」應該被證知。「不生出是精神的」應該被證知。「不再生是精神的」應該被證知。「不出生是精神的」應該被證知。「不老是精神的」應該被證知。「不病是精神的」應該被證知。「不死是精神的」應該被證知。「不愁是精神的」應該被證知。「不悲是精神的」應該被證知。「不絕望是精神的」應該被證知。
  「生起是肉體的,不生起是精神的」應該被證知。「流轉是肉體的,不流轉是精神的」應該被證知。「相是肉體的,無相是精神的」應該被證知。「堆積是肉體的,不堆積是精神的」應該被證知。「結生是肉體的,不結生是精神的」應該被證知。「趣[處]是肉體的,無趣[處]是精神的」應該被證知。「生出是肉體的,不生出是精神的」應該被證知。「再生是肉體的,不再生是精神的」應該被證知。「出生是肉體的,不出生是精神的」應該被證知。「老是肉體的,不老是精神的」應該被證知。「病是肉體的,不病是精神的」應該被證知。「死是肉體的,不死是精神的」應該被證知。「愁是肉體的,不愁是精神的」應該被證知。「悲是肉體的,不悲是精神的」應該被證知。「絕望是肉體的,不絕望是精神的」應該被證知。
  「生起是諸行」應該被證知。「流轉是諸行」應該被證知。「相是諸行」應該被證知。「堆積是諸行」應該被證知。「結生是諸行」應該被證知。「趣[處]是諸行」應該被證知。「生出是諸行」應該被證知。「再生是諸行」應該被證知。「出生是諸行」應該被證知。「老是諸行」應該被證知。「病是諸行」應該被證知。「死是諸行」應該被證知。「愁是諸行」應該被證知。「悲是諸行」應該被證知。「絕望是諸行」應該被證知。
  「不生起是涅槃」應該被證知。「不流轉[生死]是涅槃」應該被證知。「無相是涅槃」應該被證知。「不堆積是涅槃」應該被證知。「不結生是涅槃」應該被證知。「無趣[處]是涅槃」應該被證知。「不生出是涅槃」應該被證知。「不再生是涅槃」應該被證知。「不出生是涅槃」應該被證知。「不老是涅槃」應該被證知。「不病是涅槃」應該被證知。「不死是涅槃」應該被證知。「不愁是涅槃」應該被證知。「不悲是涅槃」應該被證知。「不絕望是涅槃」應該被證知。
  「生起是諸行,不生起是涅槃」應該被證知。「流轉是諸行,不流轉是涅槃」應該被證知。「相是諸行,無相是涅槃」應該被證知。「堆積是諸行,不堆積是涅槃」應該被證知。「結生是諸行,不結生是涅槃」應該被證知。「趣[處]是諸行,無趣[處]是涅槃」應該被證知。「生出是諸行,不生出是涅槃」應該被證知。「再生是諸行,不再生是涅槃」應該被證知。「出生是諸行,不出生是涅槃」應該被證知。「老是諸行,不老是涅槃」應該被證知。「病是諸行,不病是涅槃」應該被證知。「死是諸行,不死是涅槃」應該被證知。「愁是諸行,不愁是涅槃」應該被證知。「悲是諸行,不悲是涅槃」應該被證知。「絕望是諸行,不絕望是涅槃」應該被證知。
  初誦分[終了]
  11.攝受義應該被證知;從屬義應該被證知;充滿義應該被證知;一境義應該被證知;不散亂義應該被證知;努力義應該被證知;不散逸義應該被證知;不濁義應該被證知;不動義應該被證知;因單一性的現起而有心的住立義應該被證知;所緣義應該被證知;行境義應該被證知;捨斷義應該被證知;遍捨義應該被證知;上升出來義應該被證知;轉回義應該被證知;寂靜義應該被證知;勝妙義應該被證知;解脫義應該被證知;無義應該被證知;度脫義應該被證知;無相義應該被證知;無願義應該被證知;空義應該被證知;一味義應該被證知;不超越義應該被證知;雙連義應該被證知;出離義應該被證知;因義應該被證知;看見義應該被證知;增上義應該被證知。
  12.奢摩他的不散亂義應該被證知;毘婆舍那的隨看義應該被證知;奢摩他、毘婆舍那的一味義應該被證知;雙連的不超越義應該被證知;有學的受持義應該被證知;所緣的行境義應該被證知;退縮心的努力義應該被證知;掉舉心的折伏義應該被證知;兩者俱清淨的旁觀義應該被證知;殊勝的到達義應該被證知;更上的貫通義應該被證知;諦的現觀義應該被證知;在滅上住立義應該被證知。
  信根的勝解義應該被證知;活力根的努力義應該被證知;念根的現起義應該被證知;定根的不散亂義應該被證知;慧根的看見義應該被證知。
  信力在無信上不會被搖動義應該被證知;活力之力在懈怠上不會被搖動義應該被證知;念力在放逸上不會被搖動義應該被證知;定力在掉舉上不會被搖動義應該被證知;慧力在無明上不會被搖動義應該被證知。
  念覺支的現起義應該被證知;擇法覺支的伺察義應該被證知;活力覺支的努力義應該被證知;喜覺支的遍滿義應該被證知;寧靜覺支的寂靜義應該被證知;定覺支的不散亂義應該被證知;平靜覺支的省察義應該被證知。
  正見的看見義應該被證知;正志的導向義應該被證知;正語的攝受義應該被證知;正業的等起義應該被證知;正命的清白義應該被證知;正精進的努力義應該被證知;正念的現起義應該被證知;正定的不散亂義應該被證知。
  13.根的增上義應該被證知;力的不會被搖動義應該被證知;覺支的出離義應該被證知;道的因義應該被證知;念住的現起義應該被證知;正勤的勤奮義應該被證知;神足的成功義應該被證知;諦的真實義應該被證知;努力(加行)的安息義應該被證知;果的作證義應該被證知。
  尋的導向義應該被證知;伺的近伺察義應該被證知;喜的遍滿義應該被證知;樂的潤澤義應該被證知;心的一境義應該被證知。轉向義應該被證知;識知義應該被證知;了知義應該被證知;認知義應該被證知;專一義應該被證知。證知的已知義應該被證知;遍知的衡量義應該被證知;捨斷的遍捨義應該被證知;修習的一味義應該被證知;作證的觸達義應該被證知;蘊的蘊義應該被證知;界的界義應該被證知;處的處義應該被證知;有為的有為義應該被證知;無為的無為義應該被證知。
  14.心義應該被證知;心的無間義應該被證知;心的上升出來義應該被證知;心的轉回義應該被證知;心的因義應該被證知;心的義應該被證知;心的依處義應該被證知;心的土地義應該被證知;心的所緣義應該被證知;心的行境義應該被證知;心的行為義應該被證知;心的趣[處]義應該被證知;心的引發義應該被證知;心的出離義(出發義)應該被證知;心的出離義應該被證知。
  15.單一性的轉向義應該被證知;單一性的識知義應該被證知;單一性的了知義應該被證知;單一性的認知義應該被證知;單一性的專一義應該被證知;單一性的繫縛義應該被證知;單一性的躍入義應該被證知;單一性的明淨義應該被證知;單一性的住立義應該被證知;單一性的釋放義應該被證知;單一性的看見「這是寂靜」義應該被證知;單一性的作為車輛義應該被證知;單一性的作為所依義應該被證知;單一性的已實行義應該被證知;單一性的已累積義應該被證知;單一性的善同一已發動的義應該被證知;單一性的攝受義應該被證知;單一性的從屬義應該被證知;單一性的充滿義應該被證知;單一性的集合義應該被證知;單一性的確立義應該被證知;單一性的練習義應該被證知;單一性的修習義應該被證知;單一性的多作義應該被證知;單一性的善生起義應該被證知;單一性的善解脫義應該被證知;單一性的覺義應該被證知;單一性的隨覺義應該被證知;單一性的[持續]向覺(醒來)義應該被證知;單一性的正覺義應該被證知;單一性的已覺義應該被證知;單一性的已隨覺義應該被證知;單一性的已向覺義應該被證知;單一性的已正覺義應該被證知;單一性的覺分義應該被證知;單一性的隨覺分義應該被證知;單一性的向覺分義應該被證知;單一性的正覺分義應該被證知;單一性的光亮義應該被證知;單一性的上光亮義應該被證知;單一性的隨光亮義應該被證知;單一性的[持續]向光亮義應該被證知;單一性的正光亮義應該被證知。
  16.猛燒(明亮顯示)義應該被證知;光亮義應該被證知;污染的熱惱義應該被證知;非垢義應該被證知;離垢義應該被證知;無垢義應該被證知;同一義應該被證知;適時義應該被證知;遠離義應該被證知;遠離的行為義應該被證知;離貪義應該被證知;離貪的行為義應該被證知;滅義應該被證知;滅的行為義應該被證知;捨棄義應該被證知;捨棄的行為義應該被證知;解脫義應該被證知;解脫的行為義應該被證知。
  欲義應該被證知;欲的根本義應該被證知;欲的[立]足義應該被證知;欲的勤奮義應該被證知;欲的成功義應該被證知;欲的勝解義應該被證知;欲的努力義應該被證知;欲的現起義應該被證知;欲的不散亂義應該被證知;欲的看見義應該被證知。
  活力義應該被證知;活力的根本義應該被證知;活力的[立]足義應該被證知;活力的勤奮義應該被證知;活力的成功義應該被證知;活力的勝解義應該被證知;活力的努力義應該被證知;活力的現起義應該被證知;活力的不散亂義應該被證知;活力的看見義應該被證知。
  心義應該被證知;心的根本義應該被證知;心的[立]足義應該被證知;心的勤奮義應該被證知;心的成功義應該被證知;心的勝解義應該被證知;心的努力義應該被證知;心的現起義應該被證知;心的不散亂義應該被證知;心的看見義應該被證知。
  考察義應該被證知;考察的根本義應該被證知;考察的[立]足義應該被證知;考察的勤奮義應該被證知;考察的成功義應該被證知;考察的勝解義應該被證知;考察的努力義應該被證知;考察的現起義應該被證知;考察的不散亂義應該被證知;考察的看見義應該被證知。
  17.苦義應該被證知;苦的壓迫義應該被證知;苦的有為義應該被證知;苦的熱惱義應該被證知;苦的變易義應該被證知。集義應該被證知;集的堆積義應該被證知;集的因由義應該被證知;集的繫縛義應該被證知;集的障礙義應該被證知。滅義應該被證知;滅的出離義應該被證知;滅的遠離義應該被證知;滅的無為義應該被證知;滅的不死義應該被證知。道義應該被證知;道的出離義應該被證知;道的因義應該被證知;道的看見義應該被證知;道的增上義應該被證知。
  真如義應該被證知;無我義應該被證知;諦義應該被證知;貫通義應該被證知;證知義應該被證知;遍知義應該被證知;法義應該被證知;界義應該被證知;所知義應該被證知;作證義應該被證知;觸達義應該被證知;現觀義應該被證知。
  18.離欲(出離)應該被證知;無惡意應該被證知;光明想應該被證知;不散亂應該被證知;法的區別(界定)應該被證知;智應該被證知;欣悅應該被證知。
  初禪應該被證知;第二禪應該被證知;第三禪應該被證知;第四禪應該被證知。虛空無邊處等至應該被證知;識無邊處等至應該被證知;無所有處等至應該被證知;非想非非想處等至應該被證知。
  無常隨看應該被證知;苦隨看應該被證知;無我隨看應該被證知;厭隨看應該被證知;離貪隨看應該被證知;滅隨看應該被證知;斷念隨看應該被證知;滅盡隨看應該被證知;消散隨看應該被證知;變易隨看應該被證知;無相隨看應該被證知;無願隨看應該被證知;空隨看應該被證知;增上慧法毘婆舍那應該被證知;如實智見應該被證知;過患隨看應該被證知;省察隨看應該被證知;轉回隨看應該被證知。
  19.須陀洹道應該被證知;須陀洹果等至應該被證知;一來道應該被證知;一來果等至應該被證知;不還道應該被證知;不還果等至應該被證知;阿羅漢道應該被證知;阿羅漢果等至應該被證知。
  以勝解義信根應該被證知;以努力義活力根應該被證知;以現起義念根應該被證知;以不散亂義定根應該被證知;以看見義慧根應該被證知;在無信上以不會被搖動義信力應該被證知;在懈怠上以不會被搖動義活力之力應該被證知;在放逸上以不會被搖動義念力應該被證知;在掉舉上以不會被搖動義定力應該被證知;在無明上以不會被搖動義慧力應該被證知;以現起義念覺支應該被證知;以伺察義擇法覺支應該被證知;以努力義活力覺支應該被證知;以遍滿義喜覺支應該被證知;以寂靜義寧靜覺支應該被證知;以不散亂義定覺支應該被證知;以省察義平靜覺支應該被證知。
  以看見義正見應該被證知;以導向義正志應該被證知;以攝受義正語應該被證知;以等起義正業應該被證知;以清白義正命應該被證知;以努力義正精進應該被證知;以現起義正念應該被證知;以不散亂義正定應該被證知。
  以增上義根應該被證知;以不會被搖動義力應該被證知;以出離義覺支應該被證知;以因義道應該被證知;以現起義念住應該被證知;以勤奮義正勤應該被證知;以成功義神足應該被證知;以真實義諸諦應該被證知;以不散亂義奢摩他應該被證知;以隨看義毘婆舍那應該被證知;以一味義奢摩他、毘婆舍那應該被證知;以不超越義雙連應該被證知。
  以自制義戒清淨應該被證知;以不散亂義心清淨應該被證知;以看見義見清淨應該被證知;以已脫離義解脫應該被證知;以貫通義明應該被證知;以遍捨義解脫應該被證知;以斷絕義滅盡智應該被證知;以安息義無生智應該被證知。
  20.以根本義欲應該被證知;以引起義作意應該被證知;以集合義觸應該被證知;以會合義受應該被證知;以上首義定應該被證知;以增上義念應該被證知;以從那裡更上義慧應該被證知;以核心義解脫應該被證知;以完結義不死的立足處之涅槃應該被證知。
  凡被證知的諸法都被知道。它以已知義為智,以了知義為慧,因為那樣被稱為:「這些法應該被證知」的傾聽,那個了知慧為聞所成智。
  第二誦分[終了]。
  21.怎樣是「這些法應該被遍知」的傾聽,那個了知慧為聞所成智?
  一法應該被遍知:有與執取有關的觸。二法應該被遍知:名與色。三法應該被遍知:三受。四法應該被遍知:四種食。五法應該被遍知:五取蘊。六法應該被遍知:六內處。七法應該被遍知:七識住。八法應該被遍知:八世間法。九法應該被遍知:九眾生住處。十法應該被遍知:十處。
  比丘們!一切應該被遍知。比丘們!而什麼是一切應該被遍知?比丘們!眼應該被遍知;色應該被遍知;眼識應該被遍知;眼觸應該被遍知;又凡以這眼觸為緣生起感受的樂,或苦,或不苦不樂,那也應該被遍知。比丘們!耳應該被遍知;聲音應該被遍知……(中略)鼻應該被遍知;氣味應該被遍知……舌應該被遍知;味道應該被遍知……身應該被遍知;所觸應該被遍知……(中略)意應該被遍知;法應該被遍知;意識應該被遍知;意觸應該被遍知;又凡以這意觸為緣生起感受的樂,或苦,或不苦不樂,那也應該被遍知。色應該被遍知……(中略)受應該被遍知……想應該被遍知……諸行應該被遍知……識應該被遍知……眼應該被遍知……(中略)老死應該被遍知……以完結義不死的立足處之涅槃應該被遍知。凡當為了得到諸法之目的而努力,那些法被得到,這樣,那些法就被遍知與完成。
  22.當為了得到離欲之目的而努力,離欲被得到,這樣,那個法就被遍知與完成。當為了得到無惡意之目的而努力,無惡意被得到,這樣,那個法就被遍知與完成。當為了得到光明想之目的而努力,光明想被得到,這樣,那個法就被遍知與完成。當為了得到不散亂之目的而努力,不散亂被得到,這樣,那個法就被遍知與完成。當為了得到法的區別(界定) 之目的而努力,法的區別被得到,這樣,那個法就被遍知與完成。當為了得到智之目的而努力,智被得到,這樣,那個法就被遍知與完成。當為了得到欣悅之目的而努力,欣悅被得到,這樣,那個法就被遍知與完成。
  當為了得到初禪之目的而努力,初禪被得到,這樣,那個法就被遍知與完成。第二禪……(中略)的第三禪……當為了得到第四禪之目的而努力,第四禪被得到,這樣,那個法就被遍知與完成。當為了得到虛空無邊處等至之目的而努力,虛空無邊處等至被得到,這樣,那個法就被遍知與完成。當為了得到識無邊處等至之目的而努力,識無邊處等至被得到,這樣,那個法就被遍知與完成。當為了得到無所有處等至之目的而努力,無所有處等至被得到,這樣,那個法就被遍知與完成。當為了得到非想非非想處等至之目的而努力,非想非非想處等至被得到,這樣,那個法就被遍知與完成。
  當為了得到無常隨看之目的而努力,無常隨看被得到,這樣,那個法就被遍知與完成。當為了得到苦隨看之目的而努力,苦隨看被得到,這樣,那個法就被遍知與完成。當為了得到無我隨看之目的而努力,無我隨看被得到,這樣,那個法就被遍知與完成。當為了得到厭隨看之目的而努力,厭隨看被得到,這樣,那個法就被遍知與完成。當為了得到離貪隨看之目的而努力,離貪隨看被得到,這樣,那個法就被遍知與完成。當為了得到滅隨看之目的而努力,滅隨看被得到,這樣,那個法就被遍知與完成。當為了得到斷念隨看之目的而努力,斷念隨看被得到,這樣,那個法就被遍知與完成。當為了得到滅盡隨看之目的而努力,滅盡隨看被得到,這樣,那個法就被遍知與完成。當為了得到消散隨看之目的而努力,消散隨看被得到,這樣,那個法就被遍知與完成。當為了得到變易隨看之目的而努力,變易隨看被得到,這樣,那個法就被遍知與完成。當為了得到無相隨看之目的而努力,無相隨看被得到,這樣,那個法就被遍知與完成。當為了得到無願隨看之目的而努力,無願隨看被得到,這樣,那個法就被遍知與完成。當為了得到空隨看之目的而努力,空隨看被得到,這樣,那個法就被遍知與完成。
  當為了得到增上慧法毘婆舍那之目的而努力,增上慧法毘婆舍那被得到,這樣,那個法就被遍知與完成。當為了得到如實智見之目的而努力,如實智見被得到,這樣,那個法就被遍知與完成。當為了得到過患隨看之目的而努力,過患隨看被得到,這樣,那個法就被遍知與完成。當為了得到省察隨看之目的而努力,省察隨看被得到,這樣,那個法就被遍知與完成。當為了得到轉回隨看之目的而努力,轉回隨看被得到,這樣,那個法就被遍知與完成。
  當為了得到須陀洹道之目的而努力,須陀洹道被得到,這樣,那個法就被遍知與完成。當為了得到一來道之目的而努力,一來道被得到,這樣,那個法就被遍知與完成。當為了得到不還道之目的而努力,不還道被得到,這樣,那個法就被遍知與完成。當為了得到阿羅漢道之目的而努力,阿羅漢道被得到,這樣,那個法就被遍知與完成。
  凡當為了得到諸法之目的而努力,那些法被得到,這樣,那些法就被遍知與完成。它以已知義為智,以了知義為慧,因為那樣被稱為:「這些法應該被遍知」的傾聽,那個了知慧為聞所成智。
  23.怎樣是「這些法應該被捨斷」的傾聽,那個了知慧為聞所成智?
  一法應該被捨斷:我是之慢。二法應該被捨斷:無明有的渴愛。三法應該被捨斷:三種渴愛。四法應該被捨斷:四種暴流。五法應該被捨斷:五蓋。六法應該被捨斷:六類渴愛。七法應該被捨斷:七種煩惱潛在趨勢。八法應該被捨斷:八邪性。九法應該被捨斷:九個根植於渴愛的[法]。十法應該被捨斷:十邪性。
  24.有兩種捨斷:斷絕捨斷、安息捨斷。斷絕捨斷是當修習出世間導向滅盡道時,安息捨斷是在[證]果的剎那。有三種捨斷:這是欲的出離,即:離欲、這是色的岀離,即:無色,而凡任何已出生的、有為的、緣所生的,它的滅為出離,離欲就是對已得到欲的捨斷與已遍捨,無色就是對已得到色的捨斷與已遍捨,滅就是對已得到有為的捨斷與已遍捨。有四種捨斷:當貫通苦諦的遍知貫通時他捨斷、當貫通集諦的捨斷貫通時他捨斷、當貫通滅諦的作證貫通時他捨斷、當貫通道諦的修習貫通時他捨斷。有五種捨斷:鎮伏捨斷、彼分(那個部分)捨斷、斷絕捨斷、安息捨斷、出離捨斷。鎮伏捨斷是當修習初禪時對蓋;彼分捨斷是當修習定時對惡見洞察分;斷絕捨斷是當修習出世間導向滅盡道時;安息捨斷是在[證]果的剎那;出離捨斷是涅槃的滅。
  比丘們!一切應該被捨斷。比丘們!什麽是一切應該被捨斷?比丘們!眼應該被捨斷,諸色應該被捨斷,眼識應該被捨斷,眼觸應該被捨斷,又凡以這眼觸為緣生起感受的樂,或苦,或不苦不樂,那也應該被捨斷。耳應該被捨斷,聲音應該被捨斷……(中略)鼻應該被捨斷,氣味應該被捨斷……舌應該被捨斷,諸味道應該被捨斷……身應該被捨斷,所觸應該被捨斷……意應該被捨斷,諸法應該被捨斷,意識應該被捨斷,意觸應該被捨斷,又凡以這意觸為緣生起感受的樂,或苦,或不苦不樂,那也應該被捨斷。當看見色時他捨斷,當看見受時他捨斷,當看見想時他捨斷,當看見諸行時他捨斷,當看見識時他捨斷,眼……(中略)老死……(中略)當看見以完結義不死的立足處之涅槃時他捨斷。凡被捨斷的諸法都被遍捨。它以已知義為智,以了知義為慧,因為那樣被稱為:「這些法應該被捨斷」的傾聽,那個了知慧為聞所成智。
  第三誦分[終了]。
  25.怎樣是「這些法應該被修習」的傾聽,那個了知慧為聞所成智?
  一法應該被修習:悅意俱行的身至念。二法應該被修習:奢摩他與毘婆舍那。三法應該被修習:三定。四法應該被修習:四念住。五法應該被修習: [正]定五支。六法應該被修習:六隨念處。七法應該被修習:七覺支。八法應該被修習:八支聖道。九法應該被修習:九遍清淨勤奮支。十法應該被修習:十遍處
  26.有兩種修習:世間的修習與出世間的修習。有三種修習:色界善法的修習、無色界善法的修習、不繫屬善法的修習。色界善法的修習有下劣的,有中間的,有勝妙的;無色界善法的修習有下劣的,有中間的,有勝妙的;不繫屬善法的修習是勝妙的。
  27.有四種修習:當貫通苦諦的遍知貫通時他修習、當貫通集諦的捨斷貫通時他修習、當貫通滅諦的作證貫通時他修習、當貫通道諦的修習貫通時他修習,這是四種修習。
  另外的四種修習:尋求的修習、得到的修習、一味的修習、練習的修習。什麼是尋求的修習?「當所有進入定時,在那裡生起的諸法是一味的。」這是尋求的修習。什麼是得到的修習?「當所有進入定時,在那裡生起的諸法互相不超越。」這是得到的修習。什麼是一味的修習?「當以勝解義修習信根時,對信根,因而四根是一味的。」為對諸根,是以一味意義修習。「當以努力義修習活力根時,對活力根,因而四根是一味的。」為對諸根,是以一味意義修習。「當以現起義修習念根時,對念根,因而四根是一味的。」為對諸根,是以一味意義修習。「當以不散亂義修習定根時,對定根,因而四根是一味的。」為對諸根,是以一味意義修習。「當以看見義修習慧根時,對慧根,因而四根是一味的。」為對諸根,是以一味意義修習。
  「當在無信上以不會被搖動義修習信力時,對信力,因而四力是一味的。」為對諸力,是以一味意義修習。「當在懈怠上以不會被搖動義修習活力之力時,對活力之力,因而四力是一味的。」為對諸力,是以一味意義修習。「當在放逸上以不會被搖動義修習念力時,對念力,因而四力是一味的。」為對諸力,是以一味意義修習。「當在掉舉上以不會被搖動義修習定力時,對定力,因而四力是一味的。」為對諸力,是以一味意義修習。「當在無明上以不會被搖動義修習慧力時,對慧力,因而四力是一味的。」為對諸力,是以一味意義修習。
  「當以現起義修習念覺支時,對念覺支,因而六覺支是一味的。」為對諸覺支,是以一味意義修習。「當以伺察義修習擇法覺支時,對擇法覺支,因而六覺支是一味的。」為對諸覺支,是以一味意義修習。「當以努力義修習活力覺支時,對活力覺支,因而六覺支是一味的。」為對諸覺支,是以一味意義修習。「當以遍滿義修習喜覺支時,對喜覺支,因而六覺支是一味的。」為對諸覺支,是以一味意義修習。「當以寂靜義修習寧靜覺支時,對寧靜覺支,因而六覺支是一味的。」為對諸覺支,是以一味意義修習。「當以不散亂義修習定覺支時,對定覺支,因而六覺支是一味的。」為對諸覺支,是以一味意義修習。「當以省察義修習平靜覺支時,對寧平靜支,因而六覺支是一味的。」為對諸覺支,是以一味意義修習。
  「當以看見義修習正見時,對正見,因而七道分是一味的。」為對諸道分,是以一味意義修習。「當以導向義修習正志時,對正志,因而七道分是一味的。」為對諸道分,是以一味意義修習。「當以攝受義修習正語時,對正語,因而七道分是一味的。」為對諸道分,是以一味意義修習。「當以等起義修習正業時,對正業,因而七道分是一味的。」為對諸道分,是以一味意義修習。「當以清白義修習正命時,對正命,因而七道分是一味的。」為對諸道分,是以一味意義修習。「當以努力義修習正精進時,對正精進,因而七道分是一味的。」為對諸道分,是以一味意義修習。「當以現起義修習正念時,對正念,因而七道分是一味的。」為對諸道分,是以一味意義修習。「當以不散亂義正定時,對正定,因而七道分是一味的。」為對諸道分,是以一味意義修習。這是一味修習。
  什麽是練習的修習?這裡,比丘午前時練習,中午時也練習,傍晚時也練習,餐前也練習,餐後也練習,在初夜時也練習,在中夜時也練習,在後夜時也練習,在夜間也練習,在白天也練習,日夜也練習,在黑月時也練習,在白月時也練習,在雨季安居間也練習,在冬天也練習,在夏天也練習,在年青時也練習,在中年時也練習,在老年時也練習:這是練習的修習。這是四種修習。
  28.另外的四種修習:在那裡對所生諸法以不超越義的修習、對諸根以一味義的修習、以那個進入活力運載義的修習、以練習義的修習。什麽是在那裡對所生諸法以不超越義的修習?「當捨斷欲的意欲時因離欲而所生諸法互相不超越。」為在那裡對所生諸法以不超越義的修習。「當捨斷惡意時因無惡意而所生諸法互相不超越。」為在那裡對所生諸法以不超越義的修習。「當捨斷惛沈睡眠時因光明想而所生諸法互相不超越。」為在那裡對所生諸法以不超越義的修習。「當捨斷掉舉時因不散亂而所生諸法互相不超越。」為在那裡對所生諸法以不超越義的修習。「當捨斷疑時因法的區別(界定)而所生諸法互相不超越。」為在那裡對所生諸法以不超越義的修習。「當捨斷無明時因智而所生諸法互相不超越。」為在那裡對所生諸法以不超越義的修習。「當捨斷不樂時因欣悅而所生諸法互相不超越。」為在那裡對所生諸法以不超越義的修習。「當捨斷蓋時因初禪而所生諸法互相不超越。」為在那裡對所生諸法以不超越義的修習。「當捨斷尋、伺時因第二禪而所生諸法互相不超越。」為在那裡對所生諸法以不超越義的修習。「當捨斷喜時因第三禪而所生諸法互相不超越。」為在那裡對所生諸法以不超越義的修習。「當捨斷樂、苦時因第四禪而所生諸法互相不超越。」為在那裡對所生諸法以不超越義的修習。
  「當捨斷色想、有對想、種種想時因虛空無邊處等至而所生諸法互相不超越。」為在那裡對所生諸法以不超越義的修習。「當捨斷虛空無邊處想時因識無邊處等至而所生諸法互相不超越。」為在那裡對所生諸法以不超越義的修習。「當捨斷識無邊處想時因無所有處等至而所生諸法互相不超越。」為在那裡對所生諸法以不超越義的修習。「當捨斷無所有處想時因非想非非想等至而所生諸法互相不超越。」為在那裡對所生諸法以不超越義的修習。
  「當捨斷常想時因無常隨看而所生諸法互相不超越。」為在那裡對所生諸法以不超越義的修習。「當捨斷樂想時因苦隨看而所生諸法互相不超越。」為在那裡對所生諸法以不超越義的修習。「當捨斷我想時因無我隨看而所生諸法互相不超越。」為在那裡對所生諸法以不超越義的修習。「當捨斷歡喜時因厭離隨看而所生諸法互相不超越。」為在那裡對所生諸法以不超越義的修習。「當捨斷貪時因離貪隨看而所生諸法互相不超越。」為在那裡對所生諸法以不超越義的修習。「當捨斷集時因滅隨看而所生諸法互相不超越。」為在那裡對所生諸法以不超越義的修習。「當捨斷執取時因斷念隨看而所生諸法互相不超越。」為在那裡對所生諸法以不超越義的修習。「當捨斷緊密想時因滅盡隨看而所生諸法互相不超越。」為在那裡對所生諸法以不超越義的修習。「當捨斷堆積時因消散隨看而所生諸法互相不超越。」為在那裡對所生諸法以不超越義的修習。「當捨斷恆久(堅固)想時因變易隨看而所生諸法互相不超越。」為在那裡對所生諸法以不超越義的修習。「當捨斷相時因無相隨看而所生諸法互相不超越。」為在那裡對所生諸法以不超越義的修習。「當捨斷願求時因無願隨看而所生諸法互相不超越。」為在那裡對所生諸法以不超越義的修習。「當捨斷執著時因空隨看而所生諸法互相不超越。」為在那裡對所生諸法以不超越義的修習。「當捨斷堅實執著時因增上慧法毘婆舍那而所生諸法互相不超越。」為在那裡對所生諸法以不超越義的修習。「當捨斷迷妄執著時因如實智見而所生諸法互相不超越。」為在那裡對所生諸法以不超越義的修習。「當捨斷阿賴耶執著時因過患隨看而所生諸法互相不超越。」為在那裡對所生諸法以不超越義的修習。「當捨斷無省察時因省察隨看而所生諸法互相不超越。」為在那裡對所生諸法以不超越義的修習。「當捨斷繫縛執著時因轉回隨看而所生諸法互相不超越。」為在那裡對所生諸法以不超越義的修習。
  「當捨斷與見一同存續的污染時因須陀洹道而所生諸法互相不超越。」為在那裡對所生諸法以不超越義的修習。「當捨斷粗的污染時因一來道而所生諸法互相不超越。」為在那裡對所生諸法以不超越義的修習。「當捨斷殘餘的污染時因不還道而所生諸法互相不超越。」為在那裡對所生諸法以不超越義的修習。「當捨斷一切污染時因阿羅漢道而所生諸法互相不超越。」為在那裡對所生諸法以不超越義的修習。這樣是在那裡對所生諸法以不超越義的修習。
  什麽是對諸根以一味義的修習?「當捨斷欲的意欲時因離欲而五根是一味的。」為對諸根以一味義的修習。「當捨斷惡意時因無惡意而五根是一味的。」為對諸根以一味義的修習。……(中略)「當捨斷一切污染時因阿羅漢道而五根是一味的。」為對諸根以一味義的修習。這樣是對諸根以一味義的修習。
  什麽是以那個進入活力運載義的修習?「當捨斷欲的意欲時因離欲而運送活力。」為以那個進入活力運載義的修習。「當捨斷惡意時因無惡意而運送活力。」為以那個進入活力運載義的修習。……(中略)「當捨斷一切污染時因阿羅漢道而運送活力。」為以那個進入活力運載義的修習。這樣是以那個進入活力運載義的修習。
  什麽是以練習義的修習?「當捨斷欲的意欲時因離欲而練習。」為以練習義的修習。「當捨斷惡意時因無惡意而練習。」為以練習義的修習。……(中略)「當捨斷一切污染時因阿羅漢道而練習。」為以練習義的修習。這樣是以練習義的修習。這是四種修習。
  當看見色時他修習,當看見受時他修習,當看見想時他修習,當看見諸行時他修習,當看見識時他修習,眼……(中略)老死……(中略)當看見以完結義不死的立足處之涅槃時他修習。凡被修習的諸法都是一味的。它以已知義為智,以了知義為慧,因為那樣被稱為:「這些法應該被修習」的傾聽,那個了知慧為聞所成智。
  第四誦分[終了]。
  29.怎樣是「這些法應該被作證」的傾聽,那個了知慧為聞所成智?
  一法應該被作證:不動心解脫。二法應該被作證:明與解脫。三法應該被作證:三明。四法應該被作證:四沙門果。五法應該被作證:五法蘊(五分法身)。六法應該被作證:六證智(六神通)。七法應該被作證:七諸漏已滅盡之力。八法應該被作證:八解脫。九法應該被作證:九次第滅。十法應該被作證:十無學法
  比丘們!一切應該被作證。比丘們!什麽是一切應該被作證?比丘們!眼應該被作證;色應該被作證;眼識應該被作證;眼觸應該被作證;又凡以這眼觸為緣生起感受的樂,或苦,或不苦不樂,那也應該被作證。耳應該被作證;聲音應該被作證……(中略)鼻應該被作證;氣味應該被作證……舌應該被作證;味道應該被作證……身應該被作證;所觸應該被作證……意應該被作證;法應該被作證;意識應該被作證;意觸應該被作證;又凡以這意觸為緣生起感受的樂,或苦,或不苦不樂,那也應該被作證。當看見色時他作證,當看見受時他作證,當看見想時他作證,當看見行時他作證,當看見識時他作證,眼……(中略)老死……(中略)當看見以完結義不死的立足處之涅槃時他作證。凡被作證的諸法都被觸達(體會而得到)。它以已知義為智,以了知義為慧,因為那樣被稱為:「這些法應該被作證」的傾聽,那個了知慧為聞所成智。
  30.怎樣是「這些法為退分、這些法為住分、這些法為勝進分、這些法為洞察分」的傾聽,那個了知慧為聞所成智?
  初禪的證得者與欲俱行的想與作意被執行為退分法,保持該隨法狀態的持續為住分法,與無尋俱行的想與作意被執行為勝進分法,與厭俱行的想與作意被執行而伴隨離貪為洞察分法。
  第二禪的證得者與尋俱行的想與作意被執行為退分法,保持該隨法狀態的持續為住分法,與平靜之樂俱行的想與作意被執行為勝進分法,與厭俱行的想與作意被執行而伴隨離貪為洞察分法。
  第三禪的證得者與喜樂俱行的想與作意被執行為退分法,保持該隨法狀態的持續為住分法,與不苦不樂俱行的想與作意被執行為勝進分法,與厭俱行的想與作意被執行而伴隨離貪為洞察分法。
  第四禪的證得者與平靜[之樂?]俱行的想與作意被執行為退分法,保持該隨法狀態的持續為住分法,與虛空無邊處俱行的想與作意被執行為勝進分法,與厭俱行的想與作意被執行而伴隨離貪為洞察分法。
  虛空無邊處的證得者與色俱行的想與作意被執行為退分法,保持該隨法狀態的持續為住分法,與識無邊處俱行的想與作意被執行為勝進分法,與厭俱行的想與作意被執行而伴隨離貪為洞察分法。
  識無邊處的證得者與虛空無邊處俱行的想與作意被執行為退分法,保持該隨法狀態的持續為住分法,與無所有處俱行的想與作意被執行為勝進分法,與厭俱行的想與作意被執行而伴隨離貪為洞察分法。
  無所有處的證得者與識無邊處俱行的想與作意被執行為退分法,保持該隨法狀態的持續為住分法,與非想非非想處俱行的想與作意被執行為勝進分法,與厭俱行的想與作意被執行而伴隨離貪為洞察分法。它以已知義為智,以了知義為慧,因為那樣被稱為:「這些法為退分、這些法為住分、這些法為勝進分、這些法為洞察分」的傾聽,那個了知慧為聞所成智。
  31.怎樣是「一切行是無常的、一切行是苦、一切法是無我」的傾聽,那個了知慧為聞所成智?「以滅盡義色是無常的;以怖畏義是苦;以不實義是無我」的傾聽,那個了知慧為聞所成智。受……(中略)想……諸行……識……眼(中略)「以滅盡義老死是無常的;以怖畏義是苦;以不實義是無我」的傾聽,那個了知慧為聞所成智。它以已知義為智,以了知義為慧,因為那樣被稱為:「一切行是無常的、一切行是苦、一切法是無我」的傾聽,那個了知慧為聞所成智。
  32.怎樣是「這是苦聖諦、這是苦集聖諦、這是苦滅聖諦、這是導向苦滅道跡聖諦」的傾聽,那個了知慧為聞所成智?
  33.在那裡,什麼是苦聖諦呢?生是苦,老也是苦,死也是苦,愁、悲、苦、憂、絕望也是苦,與不愛的結合也是苦,與所愛的別離也是苦,凡沒得到想要的,那也是苦。以簡要:五取蘊是苦。
  在那裡,什麼是生?凡一一那些眾生中,以一一那個眾生部類的生、出生、進入[胎]、生起、生出、諸蘊的顯現、諸處的獲得,這被稱為生。
  在那裡,什麼是老?凡一一那些眾生中,以一一那個眾生部類的老、老衰、齒落、髮白、皮皺、壽命的衰退、諸根的退化,這被稱為老。
  在那裡,什麼是死?凡一一那些眾生中,以一一那個眾生部類的過世、滅亡、崩解、消失、死亡、壽終、諸蘊的崩解、屍體的捨棄[、命根斷絕-MN.9, 92段],這被稱為死。
  在那裡,什麼是愁?被親族的不幸觸達,或財物的損失觸達,或疾病的損失(不幸)觸達,或戒的損失(喪失)觸達,或見的不幸觸達,具備某些不幸、接觸某些苦法者有愁、憂愁、憂愁的狀態、內部的愁、內部的遍愁,心的遍燒、憂、愁箭,這被稱為愁。
  在那裡,什麼是悲?被親族的不幸觸達,或財物的損失觸達,或疾病的損失(不幸)觸達,或戒的損失(喪失)觸達,或見的不幸觸達,具備某些不幸、接觸某些苦法者有悲歎、悲、哭泣、悲泣、悲歎的狀態、悲泣的狀態、言語、無意義的話、嘟噥、一再喃喃、冗言、泣言的狀態,這被稱為悲。
  在那裡,什麼是苦?凡身體的苦、身觸所生的苦、被感受不合意的,身觸所生不合意的苦受,比丘們!這被稱為苦。
  在那裡,什麼是憂?凡心的不合意、心的苦,心[意?]觸所生的苦、被感受不合意的,心[意?]觸所生的不合意苦受,這被稱為憂。
  在那裡,什麼是絕望?被親族的不幸觸達,或財物的損失觸達,或疾病的損失(不幸)觸達,或戒的損失(喪失)觸達,或見的不幸觸達,具備某些不幸、接觸某些苦法者的憂惱、絕望、憂鬱、惱愁、憂惱的狀態、絕望的狀態 ,比丘們!這被稱為絕望。
  在那裡,什麼是與不愛的結合是苦?這裡,凡那些是不想要的、不愉快的、不合意的色、聲、氣味、味道、所觸[、法?],又或凡那些是對他想要無利益、想要不利、想要不安樂、想要不軛安穩者,凡與那些成為一起會合、聚集、集合、混合狀態,這被稱為與不愛的結合是苦。
  在那裡,什麼是與所愛的別離是苦?這裡,凡那些是喜好的、想要的、合意的色、聲、氣味、味道、所觸[、法?],或凡那些是對他樂於利益、有益、安樂、軛安穩的母親,或父親,或兄弟,或姊妹,或朋友,或同事,或親族、血親者,凡與那些成為一起不會合、不聚集、不集合、不混合狀態,這被稱為與所愛的別離是苦。
  在那裡,凡沒得到想要的,那也是苦?生法眾生們的這樣欲求生起:『啊!願我們不成為生法,以及,願生不對我們到來。』但這不能被想要得到。這是凡沒得到想要的,那也是苦。老法的眾生……(中略)病法的眾生……死法的眾生……愁、悲、苦、憂、絕望法眾生們的這樣欲求生起:『啊!願我們沒有愁、悲、苦、憂、絕望法,以及願愁、悲、苦、憂、絕望法不對我們到來。』但這不能被想要得到。這也是凡沒得到想要的,那也是苦。
  在那裡,什麼是總括之,五取蘊是苦?即:色取蘊、受取蘊、想取蘊、行取蘊、識取蘊,這些被稱為總括之,五取蘊是苦。
  34.在那裡,什麼是苦集聖諦?凡這個導致再有的、與歡喜及貪俱行的、到處歡喜的渴愛,即:欲的渴愛、有的渴愛、無有的渴愛。而,這個渴愛當生起時,在哪裡生起?當安頓時,在哪裡安頓?凡在世間中是可愛形色、合意形色者,這個渴愛當生起時,在這裡生起,當安頓時,在這裡安頓。而什麼是世間中的可愛形色、合意形色?眼是世間中的可愛形色、合意形色,這個渴愛當生起時,在這裡生起,當安頓時,在這裡安頓;耳是世間中……(中略)鼻是世間中……舌是世間中……身是世間中……意是世間中的可愛形色、合意形色,這個渴愛當生起時,在這裡生起,當安頓時,在這裡安頓。色是世間中的可愛形色、合意形色,這個渴愛當生起時,在這裡生起,當安頓時,在這裡安頓。聲是世間中的可愛形色、合意形色……(中略)法是在世間中……眼識是在世間中……耳識是在世間中……鼻識是在世間中……舌識是在世間中……(中略)意識是在世間中……眼觸是在世間中……(中略)意觸是在世間中……眼觸所生受是在世間中……(中略)意觸所生受是在世間中……色之想是在世間中……(中略)法之想是在世間中……色之思是在世間中……(中略)法之思是在世間中……色之渴愛是在世間中……(中略)法之渴愛是在世間中……色之尋是在世間中……(中略)法之尋是在世間中……色之伺是在世間中……(中略)法之伺是世間中的可愛形色、合意形色,這個渴愛當生起時,在這裡生起,當安頓時,在這裡安頓。這被稱為苦集聖諦。
  35.在那裡,什麼是苦滅聖諦?凡正是那個渴愛的無餘褪去與滅、捨棄、斷念、解脫、無阿賴耶。而,這個渴愛當被捨斷時,在哪裡被捨斷呢?當被滅時,在哪裡被滅呢?凡世間中可愛的形色、合意形色,這個渴愛當被捨斷時,在這裡被捨斷,當被滅時,在這裡被滅。而什麼是世間中的可愛形色、合意形色?眼是世間中的可愛形色、合意形色,這個渴愛當被捨斷時,在這裡被捨斷,當被滅時,在這裡被滅……(中略)法之伺是世間中的可愛形色、合意形色,這個渴愛當被捨斷時,在這裡被捨斷,當被滅時,在這裡被滅。這被稱為苦滅聖諦。[MN.10, 133段]
  36.在那裡,什麼是導向苦滅道跡聖諦?就是這八支聖道;即:正見、正志、正語、正業、正命、正精進、正念、正定。在那裡,什麼是正見?比丘們!苦智,苦集智,苦滅智,導向苦滅道跡智,這被稱為正見。
  在那裡,什麼是正志?離欲的意向無惡意的意向無加害的意向,這被稱為正志。
  在那裡,什麼是正語?戒絕妄語、戒絕離間語、戒絕粗惡語、戒絕雜穢語,這被稱為正語。
  在那裡,什麼是正業?戒絕殺生、戒絕未被給與的拿取、戒絕邪淫,比丘們!這被稱為正業。
  在那裡,什麼是正命?比丘們!這裡,聖弟子捨斷邪命後,以正命營生,比丘們!這被稱為正命。
  在那裡,什麼是正精進?這裡,比丘為了未生起的惡不善法之不生起使意欲生起、努力、發動活力、盡心、勤奮;為了已生起的惡不善法之捨斷而……(中略)為了未生起的善法之生起而……(中略)為了已生起的諸善法之存續、不忘失、增大、成滿、修習圓滿使意欲生起、努力、發動活力、盡心、勤奮,這被稱為正精進。
  在那裡,什麼是正念?這裡,比丘在身上隨看身地住:熱心的、正知的、有念的,調伏世間中的貪婪、憂後;住於在受上……(中略)住於在心上……(中略)在諸法上隨看法地住:熱心的、正知的、有念的,調伏世間中的貪婪、憂後,這被稱為正念。
  在那裡,什麼是正定?這裡,比丘就從離諸欲後,從離諸不善法後,進入後住於有尋、有伺離而生喜、樂的初禪;從尋與伺的平息,自身內的明淨心的專一性,進入後住於無尋、無伺,定而生喜、樂的第二禪;從喜的褪去、住於平靜、有念正知、以身體感受樂,進入後住於這聖弟子宣說:『他是平靜、具念、住於樂者』的第三禪;從樂的捨斷與從苦的捨斷,就在之前諸喜悅、憂的滅沒,進入後住於不苦不樂,平靜、念遍純淨的第四禪,這被稱為正定。這被稱為導向苦滅道跡聖諦。它以已知義為智,以了知義為慧,因為那樣被稱為:「這是苦聖諦、這是苦集聖諦、這是苦滅聖諦、這是導向苦滅道跡聖諦」的傾聽,那個了知慧為聞所成智。
  聞所成智的說明第一[終了]。
 2.戒所成智的說明
  37.怎樣是聽聞後在自制上的慧為戒所成智?有五種戒:限制清淨戒、非限制清淨戒、圓滿的清淨戒、不執取的清淨戒、安息清淨戒。
  在那裡,什麼是限制清淨戒?對未受具足戒的限制學處,這是限制清淨戒。什麼是非限制清淨戒?對已受具足戒的非限制學處,這是非限制清淨戒。什麼是圓滿的清淨戒?在善法上相應之善的一般人在有學的限制(範圍)上完全的實行者,在身體與活命上是無期待者、遍捨活命者,這是圓滿的清淨戒。什麼是不執取的清淨戒?對七種有學,這是不執取的清淨戒。什麼是安息清淨戒?對如來諸漏已滅盡的弟子,辟支佛如來阿羅漢遍正覺者,這是安息清淨戒。
  38.有限制戒;有非限制戒。在這裡,什麼是那個限制戒?有利得限制戒,有名聲限制戒,有親族限制戒,有肢體限制戒,有活命限制戒。
  什麼是那個利得限制戒?在這裡,某些人因利得、以利得為緣、以利得的理由,違犯如[其]所受持的學處,這是那個利得限制戒。什麼是那個名聲限制戒?在這裡,某些人因名聲、以名聲為緣、以名聲的理由,違犯如[其]所受持諸學處,這是那個名聲限制戒。什麼是那個親族限制戒?在這裡,某些人因親族、以親族為緣、以親族的理由,違犯如[其]所受持諸學處,這是那個親族限制戒。什麼是那個肢體限制戒?在這裡,某些人因肢體、以肢體為緣、以肢體的理由,違犯如[其]所受持諸學處,這是那個肢體限制戒。什麼是那個活命限制戒?在這裡,某些人因活命、以活命為緣、以活命的理由,違犯如[其]所受持諸學處,這是那個活命限制戒。像這樣的戒是毀壞的、瑕疵的、污點的、雜色的、非自由的、非智者稱讚的、取著的、非導向定的、非不後悔所依的、非欣悅所依的、非喜所依的、非寧靜所依的、非樂所依的、非定所依的、非如實智見所依的,不對一向、不對離貪、不對、不對寂靜、不對證智、不對正覺、不對涅槃轉起,這是那個限制戒。
  什麼是那個非限制戒?有非利得限制戒,有非名聲限制戒,有非親族限制戒,有非肢體限制戒,有非活命限制戒。
  什麼是那個非利得限制戒?在這裡,某些人因利得、以利得為緣、以利得的理由,如[其]所受持諸學處的違犯心也(都)不生起,他哪裡會違犯!這是那個非利得限制戒。什麼是那個非名聲限制戒?在這裡,某些人因名聲、以名聲為緣、以名聲的理由,如[其]所受持諸學處的違犯心也(都)不生起,他哪裡會違犯!這是那個非名聲限制戒。什麼是那個非親族限制戒?在這裡,某些人因親族、以親族為緣、以親族的理由,如[其]所受持諸學處的違犯心也(都)不生起,他哪裡會違犯!這是那個非親族限制戒。什麼是那個非肢體限制戒?在這裡,某些人因肢體、以肢體為緣、以肢體的理由,如[其]所受持諸學處的違犯心也(都)不生起,他哪裡會違犯!這是那個非肢體限制戒。什麼是那個非活命限制戒?在這裡,某些人因活命、以活命為緣、以活命的理由,如[其]所受持諸學處的違犯心也(都)不生起,他哪裡會違犯!這是那個非活命限制戒。像這樣的戒是無毀壞的、無瑕疵的、無污點的、無雜色的、自由的、智者稱讚的、不取著的、轉起定的、不後悔所依的、欣悅所依的、喜所依的、寧靜所依的、樂所依的、定所依的、如實智見所依的,對一向的厭、對離貪、對滅、對寂靜、對證智、對正覺、對涅槃轉起,這是那個非限制戒。
  39.什麽是戒?有多少戒?什麽是戒的生起?多少法的集合(合一)為戒?
  「什麽是戒?」思戒、心所戒自制戒、不違犯戒。「有多少戒?」善戒、不善戒、無記戒。「什麽是戒的生起?」善心生(等起)善戒、不善心生不善戒、無記心生無記戒。「多少法的集合為戒?」自制的集合為戒、不違犯的集合為戒、思所生像這樣情況的集合為戒。
  40.殺生以自制義為戒;以不違犯義為戒。未被給與的拿取以自制義為戒;以不違犯義為戒。邪淫以自制義為戒;以不違犯義為戒。妄語以自制義為戒;以不違犯義為戒。離間語以自制義為戒;以不違犯義為戒。粗惡語以自制義為戒;以不違犯義為戒。綺語以自制義為戒;以不違犯義為戒。貪婪以自制義為戒;以不違犯義為戒。惡意以自制義為戒;以不違犯義為戒。邪見以自制義為戒;以不違犯義為戒。
  41.以離欲而欲的意欲以自制義為戒;以不違犯義為戒。以無惡意而惡意以自制義為戒;以不違犯義為戒。以光明想而惛沈睡眠……(中略)以不散亂而掉舉……以法的區別(界定)而疑……以智而無明……以欣悅而不樂……。
  以初禪而在諸蓋上……(中略)以第二禪而在尋伺上……以第三禪而喜……以第四禪而樂苦……以虛空無邊處等至而色想、有對想、種種想……以識無邊處等至而虛空無邊處想……以無所有處等至而識無邊處想……以非想非非想處等至而無所有處想……。
  以無常隨看而常想……(中略)以苦隨看而樂想……以無我隨看而真我想……以厭隨看而歡喜……以離貪隨看而貪……以滅隨看而集……以斷念隨看而執著……以滅盡隨看而緊密想……以消散隨看而堆積想……以變易隨看而恆久(堅固)想……以無相隨看而相……以無願隨看而願求……以空隨看而執著……以增上慧法毘婆舍那而堅實執著……以如實智見而迷妄執著……以過患隨看而阿賴耶執著……以省察隨看而無省察……轉回隨看而繫縛執著……。
  以須陀洹道而與見一同存續的污染……(中略)以一來道而粗的污染……以不還道而殘餘的污染……以阿羅漢道而一切污染以自制義為戒;以不違犯義為戒。
  五戒:對殺生,捨斷為戒、戒絕為戒、思為戒、自制為戒、不違犯為戒。像這樣的戒對心轉起不追悔;轉起欣悅;轉起喜;轉起寧靜;轉起喜悅;轉起練習;轉起修習;轉起多作;轉起裝飾;轉起資助;轉起隨從;轉起圓滿;對一向的厭、對離貪、對滅、對寂靜、對證智、對正覺、對涅槃轉起。
  像這樣的戒,自制遍清淨為增上戒;心以自制遍清淨住立來到不散亂,不散亂遍清淨為增上心。他正確地看見自制遍清淨、正確地看見不散亂遍清淨,看見遍清淨為增上慧。在那裡,凡自制義,這是增上戒學;在那裡,凡不散亂義,這是增上心學;在那裡,凡看見義,這是增上慧學。
  這三學,當朝向(注意到)時他學習;當知道時他學習;當看見時他學習;當觀察時他學習;當心確立(決意)時他學習;當以信勝解時他學習;當活力努力時他學習;當念現起時他學習;當心定(集中)時他學習;當以慧了知時他學習;當證知應該被證知的時他學習;當遍知應該被遍知的時他學習;當捨斷應該被捨斷的時他學習;當作證應該被作證的時他學習;當修習應該被修習的時他學習。
  五戒:對未被給與的拿取……(中略)對邪淫……對妄語……對離間語……對粗惡語……對綺語……對貪婪……對惡意……對邪見……當修習應該被修習的時他學習。
  以離欲而對欲的意欲……(中略)以無惡意而對惡意……以光明想而對惛沈睡眠……(中略)以不散亂而對掉舉……以法的區別(界定)而對疑……以智而對無明……以欣悅而對不樂……當修習應該被修習的時他學習。
  以初禪而對諸蓋……(中略)以第二禪而對諸尋伺……以第三禪而對喜……以第四禪而對樂苦……以虛空無邊處等至而對色想、有對想、種種想……以識無邊處等至而對虛空無邊處想……以無所有處等至而對識無邊處想……以非想非非想處等至而對無所有處想……當修習應該被修習的時他學習。
  以無常隨看而對常想……(中略)以苦隨看而對樂想……以無我隨看而對真我想……以厭隨看而對歡喜……以離貪隨看而對貪……以滅隨看而對集……以斷念隨看而對執著……以滅盡隨看而對緊密想……以消散隨看而對堆積想……以變易隨看而對恆久(堅固)想……以無相隨看而對相……以無願隨看而對願求……以空隨看而對執著……以增上慧法毘婆舍那而對堅實執著……以如實智見而對迷妄執著……以過患隨看而對阿賴耶執著……以省察隨看而對無省察……轉回隨看而對繫縛執著……當修習應該被修習的時他學習。
  以須陀洹道而對與見一同存續的污染……(中略)以一來道而對粗的污染……以不還道而對殘餘的污染……以阿羅漢道而對一切污染,捨斷為戒、戒絕為戒、思為戒、自制為戒、不違犯為戒。像這樣的戒對心轉起不追悔;轉起欣悅;轉起喜;轉起寧靜;轉起喜悅;轉起練習;轉起修習;轉起多作;轉起裝飾;轉起資助;轉起隨從;轉起圓滿;對一向的厭、對離貪、對滅、對寂靜、對證智、對正覺、對涅槃轉起。
  42.像這樣的戒,自制遍清淨為增上戒;心以自制遍清淨住立來到不散亂,不散亂遍清淨為增上心。他正確地看見自制遍清淨、正確地看見不散亂遍清淨,看見遍清淨為增上慧。在那裡,凡自制義,這是增上戒學;在那裡,凡不散亂義,這是增上心學;在那裡,凡看見義,這是增上慧學。這三學,當朝向(注意到)時他學習;當知道時他學習;當看見時他學習;當觀察時他學習;當心確立(決意)時他學習;當以信勝解時他學習;當活力努力時他學習;當念現起時他學習;當心定(集中)時他學習;當以慧了知時他學習;當證知應該被證知的時他學習;當遍知應該被遍知的時他學習;當捨斷應該被捨斷的時他學習;當作證應該被作證的時他學習;當修習應該被修習的時他學習。它以已知義為智,以了知義為慧,因為那樣被稱為:聽聞後在自制上的慧為戒所成智。
  戒所成智的說明第二[終了]。
 3.定修習所成智的說明
  43.怎樣是自制後在定上的慧為定修習所成智?有一種定:心一境性。有二種定:世間定、出世間定。有三種定:有尋有伺定、無尋唯伺定、無尋無伺定。有四種定:退分定、住分定、勝進分定、洞察分定。有五種定:喜遍滿的狀態、樂遍滿的狀態、心遍滿的狀態、光明遍滿的狀態、觀察相。
  有六種定:因佛隨念而心一境性不散亂定、因法隨念而心一境性不散亂定、因僧團隨念而心一境性不散亂定、因戒隨念而心一境性不散亂定、因施捨隨念而心一境性不散亂定、因天隨念而心一境性不散亂定。有七種定:[定的]定善巧者、定的等至善巧者、定的持續善巧者、定的出定善巧者順意善巧者、定的行境善巧者、定的決意善巧者狀態。有八種定:因地遍處而心一境性不散亂定、因水遍處而……(中略)因火遍處而……因風遍處而……因青遍處而……因黃遍處而……因赤遍處而……因白遍處而心一境性不散亂定。有九種定:色界定有下劣的、有中的、有勝妙的;無色界定有下劣的、有中的、有勝妙的;空定、無相定、無願定。有十種定:因腫脹想而心一境性不散亂定、因青瘀想而……(中略)因膿爛想而……因斷壞想而……因食殘想而……因離散想而……因斬離想而……因血塗想而……因蟲食想而……因骨想而心一境性不散亂定。這是五十五種定。
  44.再者,有二十五種定的定義:以攝受義為定;以從屬義為定;以充滿義為定;以一境義為定;以不散亂義為定;以不散逸義為定;以不濁義為定;以不動義為定;以解脫義為定;因單一性的現起而有心的住立狀態為定;「尋求相同」為定;「不尋求不相同」為定;相同被尋求的狀態為定;不相同不被尋求的狀態為定;「拿起(把握)相同」為定;「不拿起不相同」為定;相同被拿起的狀態為定;不相同不被拿起的狀態為定;「實行(走向)相同」為定;「不實行不相同」為定;相同被實行的狀態為定;不相同不被實行的狀態為定;「他燃燒(修禪)相同」為定;「他使不相同燃燒(他破壞不相同)」為定;相同被燃燒的狀態為定;使不相同被燃燒的狀態為定[參看〈5.解脫的談論〉217.段];「相同與有利益及樂」為定。這些是二十五種定的定義。它以已知義為智,以了知義為慧,因為那樣被稱為:自制後在定上的慧為定修習所成智。
  定修習所成智的說明第三[終了]。
 4.法住智的說明
  45.怎樣是在緣攝受(緣的掌握)上的慧為法住智?無明是諸行之生起的存續、轉起的存續、相的存續、堆積的存續、繫縛的存續、障礙的存續、集的存續、因的存續、緣的存續。以這九種行相,無明是,行是緣所生的。「這二法也是緣所生的」是在緣攝受上的慧為法住智。過去世也……未來世也無明是諸行之生起的存續、轉起的存續、相的存續、堆積的存續、繫縛的存續、障礙的存續、集的存續、因的存續、緣的存續。以這九種行相,無明是緣、諸行是緣所生的。「這二法也是緣所生的」是在緣攝受上的慧為法住智。
  諸行是識之……(中略)識是名色之……名色是六處之……六處是觸之……觸是受之……受是渴愛之……渴愛是取之……取是有之……有是生之……生是老死之生起的存續、轉起的存續、相的存續、堆積的存續、繫縛的存續、障礙的存續、集的存續、因的存續、緣的存續。以這九種行相,生是緣,老死是緣所生的。「這二法也是緣所生的」是在緣攝受上的慧為法住智。過去世也……未來世也生是老死之生起的存續、轉起的存續、相的存續、堆積的存續、繫縛的存續、障礙的存續、集的存續、因的存續、緣的存續。以這九種行相,生是緣,老死是緣所生的。「這二法也是緣所生的」是在緣攝受上的慧為法住智。
  46.無明是因,諸行是因所生的。「這二法也是因所生的」是在緣攝受上的慧為法住智。過去世也……未來世也無明是因,諸行是因所生的。「這二法也是因所生的」是在緣攝受上的慧為法住智。
  諸行是因,識是因所生的……(中略)識是因,名色是因所生的……名色是因,六處是因所生的……六處是因,觸是因所生的……觸是因,受是因所生的……受是因,渴愛是因所生的……渴愛是因,取是因所生的……取是因,有是因所生的……有是因,生是因所生的……生是因,老死是因所生的。「這二法也是因所生的」是在緣攝受上的慧為法住智。過去世也……未來世也生是因,老死是因所生的。「這二法也是因所生的」是在緣攝受上的慧為法住智。
  無明是,諸行是緣所生的。「這二法也是緣所生的」是在緣攝受上的慧為法住智。過去世也……未來世也無明是緣,諸行是緣所生的。「這二法也是緣所生的」是在緣攝受上的慧為法住智。
  諸行是緣,識是緣所生的……(中略)識是緣,名色是緣所生的……名色是緣,六處是緣所生的……六處是緣,觸是緣所生的……觸是緣,受是緣所生的……受是緣,渴愛是緣所生的……渴愛是緣,取是緣所生的……取是緣,有是緣所生的……有是緣,生是緣所生的……生是緣,老死是緣所生的。「這二法也是緣所生的」是在緣攝受上的慧為法住智。過去世也……未來世也生是緣,老死是緣所生的。「這二法也是緣所生的」是在緣攝受上的慧為法住智。
  無明是,諸行是緣所生的。「這二法也是緣所生的」是在緣攝受上的慧為法住智。過去世也……未來世也無明是緣,諸行是緣所生的。「這二法也是緣所生的」是在緣攝受上的慧為法住智。
  諸行是緣,識是緣所生的……(中略)識是緣,名色是緣所生的……名色是緣,六處是緣所生的……六處是緣,觸是緣所生的……觸是緣,受是緣所生的……受是緣,渴愛是緣所生的……渴愛是緣,取是緣所生的……取是緣,有是緣所生的……有是緣,生是緣所生的……生是緣,老死是緣所生的。「這二法也是緣所生的」是在緣攝受上的慧為法住智。過去世也……未來世也生是緣,老死是緣所生的。「這二法也是緣所生的」是在緣攝受上的慧為法住智。
  47.在前[世]的業有中,癡是無明,堆積是諸行,欲求是渴愛,從事是取,思是有。在前[世]的業有中,這五法是在此世的結生緣,在此世的結生識有名色的下生、明淨的處、被觸的觸,被感受的受。在此世轉生有中,這五法是以之前所作業為緣,在此世成熟狀態的[六]處,癡是無明,堆積是諸行,欲求是渴愛,從事是取,思是有。在此世業有中,這五法是在來世的結生緣,在來世的結生識有名色的下生、明淨的處、被觸的觸,被感受的受。在來世轉生有的這五法是以在此世所作業為緣,像這樣,在這四群、三世、三連結上,以二十種行相知道、看見、了知、貫通緣起。它以已知義為智,以了知義為慧,因為那樣被稱為:在緣攝受(緣的掌握)上的慧為法住智。
  法住智的說明第四[終了]。
 5.思惟智(觸知智)的說明
  48.怎樣是對過去、未來、現在諸法簡約後在區別(界定)上的慧為思惟智(觸知智)?
  凡任何色:過去、未來、現在,或內、或外,或粗、或細,或下劣、或勝妙,或凡在遠處、在近處,一切色區別為無常的是一種思惟(觸知);區別為苦的是一種思惟;區別為無我是一種思惟。
  凡任何受……(中略)凡任何想……凡任何諸行……凡任何識,不論過去、未來、現在,或內、或外,或粗、或細,或下劣、或勝妙,或凡在遠處、在近處,一切識區別為無常的是一種思惟;區別為苦的是一種思惟;區別為無我是一種思惟。
  眼……(中略)[凡任何]老死,不論過去、未來、現在……區別為無常的是一種思惟;區別為苦的是一種思惟;區別為無我是一種思惟。
  「過去、未來、現在色以滅盡義是無常的,以怖畏義是苦的;以不實義是無我。」簡約後在區別(界定)上的慧為思惟智。受……(中略)想……(中略)諸行……(中略)識……(中略)眼……(中略)「過去、未來、現在老死以滅盡義是無常的,以怖畏義是苦;以不實義是無我。」簡約後在區別(界定)上的慧為思惟智。
  「過去、未來、現在色是無常的、有為的緣所生的,是滅盡法消散法褪去法、滅法。」簡約後在區別上的慧為思惟智。受……(中略)想……諸行……識……眼……(中略)「過去、未來、現在老死是無常的、有為的、緣所生的,是滅盡法、消散法、褪去法、滅法。」簡約後在區別上的慧為思惟智。
  「以生為緣有老死(而老死存在),在生不存在時老死不存在。」簡約後在區別上的慧為思惟智。過去世也……「未來世也以生為緣有老死,在生不存在時老死不存在。」簡約後在區別上的慧為思惟智。以有為緣有生,在……(中略)以取為緣有有,在……(中略)以愛為緣有取,在……(中略)以受為緣有愛,在……(中略)以觸為緣有受,在……(中略)以六處為緣有觸,在……(中略)以名色為緣有六處,在……(中略)以識為緣有名色,在……(中略)以行為緣有識,在……(中略)「以無明為緣有諸行,在無明不存在時諸行不存在。」簡約後在區別上的慧為思惟智。過去世也……「未來世也以無明為緣有諸行,在無明不存在時諸行不存在。」簡約後在區別上的慧為思惟智。它以已知義為智,以了知義為慧,因為那樣被稱為:對過去、未來、現在諸法簡約後在區別(界定)上的慧為思惟智(觸知智)。
  思惟智(觸知智)的說明第五[終了]。
 6.生滅智的說明
  49.怎樣是對現在諸法在變易隨看上的慧為生滅隨看智?現在已生色其生起特相是生;變易特相是滅(消散);隨看是智。已生受……(中略)已生想……已生諸行……已生識……已生眼……(中略)現在已生有其生起特相是生;變易特相是滅;隨看是智。
  50.當看見五蘊的生起時看見多少特相?當看見滅(消散)時看見多少特相?當看見生滅(消散)時看見多少特相?當看見五蘊的生起時看見二十五個特相,當看見滅(消散)時看見二十五個特相,當看見生滅時看見五十個特相。
  當看見色蘊的生起時看見多少特相?當看見滅(消散)時看見多少特相?當看見生滅(消散)時看見多少特相?受蘊的……(中略)想蘊的……(中略)行蘊的……(中略)當看見識蘊的生起時看見多少特相?當看見滅(消散)時看見多少特相?當看見生滅時看見多少特相?當看見色蘊的生起時看見五個特相,當看見滅時看見五個特相,當看見生滅時看見十個特相。受蘊的……(中略)想蘊的……行蘊的……當看見識蘊的生起時看見五個特相,當看見滅時看見五個特相,當看見生滅時看見十個特相。
  當看見色蘊的生起時看見哪五個特相?「以無明集而有色集」:以緣集義看見色蘊的生起;「以渴愛集而有色集」:以緣集義看見色蘊的生起;「以業集而有色集」:以緣集義看見色蘊的生起;「從食集有色集」:以緣集義看見色蘊的生起;當看見生起特相時看見色蘊的生起。當看見色蘊的生起時看見這五個特相。
  當看見滅(消散)時看見哪五個特相?「以無明滅有色滅」:以緣滅義看見色蘊的滅;「以渴愛滅有色滅」:以緣滅義看見色蘊的滅;「以業滅有色滅」:以緣滅義看見色蘊的滅;「從食滅有色滅」:以緣滅義看見色蘊的滅;當看見變易特相時看見色蘊的滅。當看見色蘊的滅(消散)時看見這五個特相。當看見生滅(消散)時看見這十個特相。
  當看見受蘊的生起時看見哪五個特相?「以無明集而有受集」:以緣集義看見受蘊的生起;「以渴愛集而有受集」:以緣集義看見受蘊的生起;「以業集而有受集」:以緣集義看見受蘊的生起;「以觸集而有受集」:以緣集義看見受蘊的生起;當看見生起特相時看見受蘊的生起。當看見受蘊的生起時看見這五個特相。
  當看見滅(消散)時看見哪五個特相?「以無明滅有受滅」:以緣滅義看見受蘊的滅;「以渴愛滅有受滅」:以緣滅義看見受蘊的滅;「以業滅有受滅」:以緣滅義看見受蘊的滅;「以觸滅有受滅」:以緣滅義看見受蘊的滅;當看見變易特相時看見受蘊的滅。當看見受蘊的滅(消散)時看見這五個特相。當看見生滅(消散)時看見這十個特相。
  想蘊的……(中略)行蘊的……(中略)當看見識蘊的生起時看見哪五個特相?「以無明集而有識集」:以緣集義看見識蘊的生起;「以渴愛集而有識集」:以緣集義看見識蘊的生起;「以業集而有識集」:以緣集義看見識蘊的生起;「從名色集有識集」:以緣集義看見識蘊的生起;當看見生起特相時看見識蘊的生起。當看見識蘊的生起時看見這五個特相。
  當看見滅(消散)時看見哪五個特相?「以無明滅有識滅」:以緣滅義看見識蘊的滅;「以渴愛滅有識滅」:以緣滅義看見識蘊的滅;「以業滅有識滅」:以緣滅義看見識蘊的滅;「從名色滅有識滅」:以緣滅義看見識蘊的滅;當看見變易特相時看見識蘊的滅。當看見識蘊的滅(消散)時看見這五個特相。當看見生滅(消散)時看見這十個特相。
  當看見五蘊的生起時看見這二十五個特相,當看見滅(消散)時看見二十五個特相,當看見生滅時看見五十個特相。它以已知義為智,以了知義為慧,因為那樣被稱為:對現在諸法在變易隨看上的慧為生滅隨看智。色蘊是食集;受、想、諸行三蘊是觸集;識蘊是名色集。
  生滅智的說明第六[終了]。
 7.壞滅隨看智的說明
  51.怎樣是省察所緣後在壞滅隨看上的慧為毘婆舍那智?以色為所緣而心生起後被破壞,省察那個所緣後隨看那個心的壞滅。「他隨看」,他如何隨看?他隨看為無常的,非為常的;他隨看為苦的,非為樂的;他隨看為無我,非為真我;他厭,不歡喜;他離染,不被染;他使之滅,不使之集;他斷念,不拿取。
  52.當他隨看為無常的時捨斷常想;當他隨看為苦的時捨斷樂想;當他隨看為無我時捨斷真我想;當他厭時捨斷歡喜;當他離染時捨斷貪;當他使之滅時捨斷集;當他斷念時捨斷拿取。
  以受為所緣……(中略)以想為所緣……以諸行為所緣……以識為所緣……眼……(中略)以老死為所緣而心生起後被破壞,省察那個所緣後隨看那個心的壞滅。「他隨看」,他隨看為無常的,非為常的;他隨看為苦的,非為樂的;他隨看為無我,非為真我;他厭,不歡喜;他離染,不被染;他使之滅,不使之集;他斷念,不拿取。
  當他隨看為無常的時捨斷常想;當他隨看為苦的時捨斷樂想;當他隨看為無我時捨斷真我想;當他厭時捨斷歡喜;當他離染時捨斷貪;當他使之滅時捨斷集;當他斷念時捨斷拿取。
  「就以對象的轉移,與了知後的轉回,
   以及轉向力,為省察後的毘婆舍那。
   以所緣的類比,兩者同一區別(界定),
   以在滅上的勝解,為消散特相的毘婆舍那。
   省察所緣後,與隨看壞滅,
   以及空的現起,為增上慧毘婆舍那。
   在三種隨看上的善巧,與在四種毘婆舍那上,
   三種現起上善巧,在種種見上不會被搖動。」
  它以已知義為智,以了知義為慧,因為那樣被稱為:省察所緣後在壞滅隨看上的慧為毘婆舍那智。
  壞滅隨看智的說明第七[終了]。
  8.過患智的說明
  53.怎樣是在怖畏現起上的慧為過患智?「生起是怖畏」為在怖畏現起上的慧為過患智;「流轉[生死]是怖畏」為在怖畏現起上的慧為過患智;「相是怖畏」……(中略)「堆積是怖畏」……(中略)「結生是怖畏」……「趣[處]是怖畏」……「生出是怖畏」……「再生是怖畏」……「出生是怖畏」……「老是怖畏」……「病是怖畏」……「死是怖畏」……「愁是怖畏」……「悲是怖畏」……「絕望是怖畏」為在怖畏現起上的慧為過患智。
  「不生起是安穩」為寂靜之境智;「不流轉是安穩」為寂靜之境智……(中略)「不絕望是安穩」為寂靜之境智。
  「生起是怖畏,不生起是安穩」為寂靜之境智;「流轉是怖畏,不流轉是安穩」為寂靜之境智……(中略)「絕望是怖畏,不絕望是安穩」為寂靜之境智。
  「生起是苦」為在怖畏現起上的慧為過患智;「流轉是苦」為在怖畏現起上的慧為過患智……(中略)「絕望是苦」為在怖畏現起上的慧為過患智。
  「不生起是樂」為寂靜之境智;「不流轉是樂」為寂靜之境智……(中略)「不絕望是樂」為寂靜之境智。
  「生起是苦,不生起是樂」為寂靜之境智;「流轉是苦,不流轉是樂」為寂靜之境智……(中略)「絕望是苦,不絕望是樂」為寂靜之境智。
  「生起是肉體的」為在怖畏現起上的慧為過患智;「流轉是肉體的」為在怖畏現起上的慧為過患智……(中略)「絕望是肉體的」為在怖畏現起上的慧為過患智。
  「不生起是精神的」為寂靜之境智;「不流轉是精神的」為寂靜之境智……(中略)「不絕望是精神的」為寂靜之境智。
  「生起是肉體的,不生起是精神的」為寂靜之境智;「流轉是肉體的,不流轉是精神的」為寂靜之境智……(中略)「絕望是肉體的,不絕望是精神的」為寂靜之境智。
  「生起是諸行」為在怖畏現起上的慧為過患智;「流轉是諸行」為在怖畏現起上的慧為過患智……(中略)「絕望是諸行」為在怖畏現起上的慧為過患智。
  「不生起是涅槃」為寂靜之境智;「不流轉起是涅槃」為寂靜之境智……(中略)「不絕望是涅槃」為寂靜之境智。
  「生起是諸行,不生起是涅槃」為寂靜之境智;「流轉是諸行,不流轉是涅槃」為寂靜之境智……(中略)「絕望是諸行,不絕望是涅槃」為寂靜之境智。
  「看見生起與流轉,相、堆積、結生,
   是『苦』,這是過患智。
   不生起、不流轉,無相、不堆積、不結生,
   是『樂』,這是寂靜之境智。
   這過患智,在五處上被產生,
   在五處上則是寂靜之境智,他知道十智,
   對兩種智熟練,在種種見上他不會被搖動。」
  它以已知義為智,以了知義為慧,因為那樣被稱為:在怖畏現起上的慧為過患智。
  過患智的說明第八[終了]。
  9.行捨智的說明
  54.怎樣是欲脫離狀態的省察住立慧為行捨智?生起之欲脫離狀態的省察住立慧為行捨智;流轉[生死]之欲脫離狀態的省察住立慧為行捨智;相之欲脫離狀態……(中略)堆積之欲脫離狀態……(中略)結生之欲脫離狀態……趣[處]之欲脫離狀態……生出之欲脫離狀態……再生之欲脫離狀態……出生之欲脫離狀態……老之欲脫離狀態……病之欲脫離狀態……死之欲脫離狀態……愁之欲脫離狀態……悲之欲脫離狀態……絕望之欲脫離狀態的省察住立慧為行捨智。
  「生起是苦」為欲脫離狀態的省察住立慧為行捨智;「流轉[生死]是苦」為欲脫離狀態的省察住立慧為行捨智……(中略)「絕望是苦」為欲脫離狀態的省察住立慧為行捨智。
  「生起是怖畏」為欲脫離狀態的省察住立慧為行捨智;「流轉是怖畏」為欲脫離狀態的省察住立慧為行捨智……(中略)「絕望是怖畏」為欲脫離狀態的省察住立慧為行捨智。
  「生起是肉體的」為欲脫離狀態的省察住立慧為行捨智;「流轉是肉體的」為欲脫離狀態的省察住立慧為行捨智……(中略)「絕望是肉體的」為欲脫離狀態的省察住立慧為行捨智。
  「生起是諸行」為欲脫離狀態的省察住立慧為行捨智;「流轉是行」為欲脫離狀態的省察住立慧為行捨智……(中略)「絕望是諸行」為欲脫離狀態的省察住立慧為行捨智。
  「生起是諸行,在那些行上旁觀」為行捨;「凡諸行與旁觀這兩者也都是諸行,在那些諸行上旁觀」為行捨;「流轉是諸行」……(中略)「相是諸行」……「堆積是諸行」……「結生是諸行」……「趣[處]是諸行」……「生出是諸行」……「再生是諸行」……「出生是諸行」……「老是諸行」……「病是諸行」……「死是諸行」……「愁是諸行」……「悲是諸行」……(中略)「絕望是諸行,在那些諸行上旁觀」為行捨;「凡諸行與旁觀這兩者也都是諸行,在那些諸行上旁觀」為行捨。
  55.對行捨,以多少種行相為心的引發?對行捨,以八種行相為心的引發。對一般人(凡夫)的行捨,以多少種行相為心的引發?對有學的行捨,以多少種行相為心的引發?對離貪者的行捨,以多少種行相為心的引發?對一般人的行捨,以二種行相為心的引發;對有學的行捨,以三種行相為心的引發;對離貪者的行捨,以三種行相為心的引發。
  對一般人的行捨,以哪二種行相為心的引發?一般人歡喜行捨,或作毘婆舍那,對一般人的行捨,以這二種行相為心的引發。對有學的行捨,以哪三種行相為心的引發?有學歡喜行捨,或作毘婆舍那,或省察後到達果等至,對有學的行捨,以這三種行相為心的引發。對離貪者的行捨,以哪三種行相為心的引發?離貪者作毘婆舍那行捨,或省察後到達果等至,或以空住或無相住或無願住旁觀它後而住,對離貪者的行捨,以這三種行相為心的引發。
  56.一般人與有學行捨之心的引發如何有單一狀態?對一般人,當歡喜行捨時心沾染,它對修習有障礙,對貫通有妨礙,有未來結生的;對有學,當歡喜行捨時心也沾染,它對修習有障礙,對更上的貫通有妨礙,有未來結生的緣,這樣,一般人與有學行捨之心的引發以歡喜義有單一狀態。
  如何一般人與有學及離貪者行捨之心的引發有單一狀態?一般人的行捨他作毘婆舍那為無常的,也為苦的,也為無我;有學的行捨他也作毘婆舍那為無常的,也為苦的,也為無我;離貪者的行捨他也作毘婆舍那為無常的,也為苦的,也為無我,這樣,一般人與有學及離貪者行捨之心的引發以隨看義有單一狀態。
  一般人與有學及離貪者行捨之心的引發如何有差異狀態?一般人的行捨是善的;有學的行捨也是善的;離貪者的行捨是無記的,這樣,一般人與有學及離貪者行捨之心的引發以善與無記義有差異狀態。
  一般人與有學及離貪者行捨之心的引發如何有差異狀態?一般人的行捨在某些時候是完全(善)知道的,在某些時候是不完全知道的;有學的行捨也在某些時候是完全知道的,在某些時候是不完全知道的;離貪者的行捨是究竟(徹底)知道的,這樣,一般人與有學及離貪者行捨之心的引發以知道義與不知道義有差異狀態。
  一般人與有學及離貪者行捨之心的引發如何有差異狀態?一般人的行捨以不滿足(不圓滿)的狀態作毘婆舍那;有學的行捨也以不滿足的狀態作毘婆舍那;離貪者的行捨以滿足的狀態作毘婆舍那,這樣,一般人與有學及離貪者行捨之心的引發以滿足義與不滿足義有差異狀態。
  一般人與有學及離貪者行捨之心的引發如何有差異狀態?一般人的行捨為了三結的捨斷、為了得到須陀洹道之目的而作毘婆舍那;有學的行捨以三結已被捨斷的狀態,為了得到更上的之目的而作毘婆舍那;離貪者的行捨以一切污染已被捨斷的狀態,為了當生樂住義作毘婆舍那,這樣,一般人與有學及離貪者行捨之心的引發以已被捨義與未被捨義有差異狀態。
  有學與離貪者行捨之心的引發如何有差異狀態?有學歡喜行捨,或作毘婆舍那,或省察後到達果等至,離貪者作毘婆舍那行捨,或省察後到達果等至,或以空住或無相住或無願住旁觀它後而住,這樣,有學與離貪者行捨之心的引發以住等至義有差異狀態。
  57.有多少種行捨因奢摩他生起?有多少種行捨因毘婆舍那生起?有八種行捨因奢摩他生起,有十種行捨因毘婆舍那生起。
  哪八種行捨因奢摩他生起?為了得到初禪之目的,在蓋上的省察住立慧為行捨智;為了得到第二禪之目的,在尋伺上的省察住立慧為行捨智;為了得到第三禪之目的,在喜上的省察住立慧為行捨智;為了得到第四禪之目的,在樂苦上的省察住立慧為行捨智;為了得到虛空無邊處等至之目的,色想、有對想、種種想的省察住立慧為行捨智;為了得到識無邊處等至之目的,虛空無邊處想的省察住立慧為行捨智;為了得到無所有處等至之目的,識無邊處想的省察住立慧為行捨智;為了得到非想非非想處等至之目的,無所有處想的省察住立慧為行捨智。這八種行捨因奢摩他生起。
  哪十種行捨因毘婆舍那生起?為得到須陀洹道之目的,生起、流轉、相、堆積、結生、趣[處]、生出、再生、出生、老、病、死、愁、悲、絕望的省察住立慧為行捨智;為了到達須陀洹果等至之目的,生起、流轉、相、堆積、結生……(中略)的省察住立慧為行捨智;為了得到一來道之目的……(中略)為了到達一來果等至之目的……(中略)為了得到不還道之目的……(中略)為了到達不還果等至之目的……(中略)為了得到阿羅漢道之目的,生起、流轉、相、堆積、結生、趣[處]、生出、再生、出生、老、病、死、愁、悲、絕望的省察住立慧為行捨智;為了到達阿羅漢果等至之目的……(中略)為了到達空住處等至之目的…(中略)為了到達無相住處等至之目的,生起、流轉、相、堆積、結生……(中略)的省察住立慧為行捨智。這十種行捨因毘婆舍那生起。
  58.有多少種行捨是善的?多少種是不善的?多少種是無記的?十五種行捨是善的;三種行捨是無記的;沒有行捨是不善的。
  「省察住立慧,有八種心的行境
   一般人的有二種,有學的行境有三種,
   以及無貪者的有三種,依這些心轉回。
   對定有八種緣,對智有十種行境,
   為十八種行捨,是三種解脫的緣。
   這十八種行相,來到以慧熟知者,
   在行捨上善巧,在種種見上不會被搖動。」
  它以已知義為智,以了知義為慧,因為那樣被稱為:欲脫離狀態的省察住立慧為行捨智。
  行捨智的說明第九[終了]。
  10.種姓智的說明
  59.怎樣是外部在上升出來轉回上的慧為種姓智?「生起被征服」為種姓(者);「流轉[生死]被征服」為種姓;「相被征服」為種姓;「堆積被征服」為種姓;「結生被征服」為種姓;「趣[處]被征服」為種姓;「生出被征服」為種姓;「再生被征服」為種姓;「出生被征服」為種姓;「老被征服」為種姓;「病被征服」為種姓;「死被征服」為種姓;「愁被征服」為種姓;「悲被征服」為種姓;「絕望被征服」為種姓;「外部行之相被征服」為種姓;「躍入不生起」為種姓;「躍入不流轉」為種姓……(中略)「躍入滅、涅槃」為種姓。
  「生起被征服後躍入不生起」為種姓(者);「流轉被征服後躍入不流轉」為種姓;「相被征服後躍入無相」為種姓……(中略)「外部行之相被征服後躍入滅、涅槃」為種姓。
  「從生起上升出來」為種姓;「從流轉[生死]上升出來」為種姓;「從相上升出來」為種姓;「從堆積上升出來」為種姓;「從結生上升出來」為種姓;「從趣[處]上升出來」為種姓;「從生出上升出來」為種姓;「從再生上升出來」為種姓;「從出生上升出來」為種姓;「從老上升出來」為種姓;「從病上升出來」為種姓;「從死上升出來」為種姓;「從愁上升出來」為種姓;「從悲上升出來」為種姓;「從絕望上升出來」為種姓;「從外部行之相上升出來」為種姓;「躍入不生起」為種姓;「躍入不流轉」為種姓……(中略)「躍入滅、涅槃」為種姓。
  「從生起上升出來後躍入不生起」為種姓;「從流轉上升出來後躍入不流轉」為種姓;「從相上升出來後躍入無相」為種姓;「從堆積上升出來後躍入不堆積」為種姓;「從結生上升出來後躍入不結生」為種姓;「從趣[處]上升出來後躍入無趣[處]」為種姓;「從生出上升出來後躍入不生出」為種姓;「從再生上升出來後躍入不再生」為種姓;「從出生上升出來後躍入不出生」為種姓;「從老上升出來後躍入不老」為種姓;「從病上升出來後躍入不病」為種姓;「從死上升出來後躍入不死」為種姓;「從愁上升出來後躍入不愁」為種姓;「從悲上升出來後躍入不悲」為種姓;「從絕望上升出來後躍入不絕望」為種姓;「從外部行之相上升出來後躍入滅、涅槃」為種姓。
  「從生起轉回」為種姓;「從流轉轉回」為種姓……(中略)「從外部行之相轉回」為種姓。「躍入不生起」為種姓;「躍入不流轉」為種姓……(中略)「外部行之相躍入滅、涅槃」為種姓。「從生起轉回後躍入不生起」為種姓;「從流轉轉回後躍入不流轉」為種姓……(中略)「從外部行之相轉回後躍入滅、涅槃」為種姓。
  60.有多少種種姓法因奢摩他生起?有多少種種姓法因毘婆舍那生起?有八種種姓法因奢摩他生起,有十種種姓法因毘婆舍那生起。
  哪八種種姓法因奢摩他生起?為了得到初禪之目的,在蓋上它被征服為種姓;為了得到第二禪之目的,在尋伺上它被征服為種姓;為了得到第三禪之目的,在喜上它被征服為種姓;為了得到第四禪之目的,在樂苦上它被征服為種姓;為了得到虛空無邊處等至之目的,色想、有對想、種種想被征服為種姓;為了得到識無邊處等至之目的,虛空無邊處想被征服為種姓;為了得到無所有處等至之目的,識無邊處想被征服為種姓;為了得到非想非非想處等至之目的,無所有處想被征服為。這八種種姓法因奢摩他生起。
  哪十種種姓法因毘婆舍那生起?為了得到須陀洹道之目的,生起、流轉、相、堆積、結生、趣[處]、生出、再生、出生、老、病、死、愁、悲、絕望的外部行之相被征服為種姓;為了到達須陀洹果等至之目的,生起、流轉、相、堆積、結生……(中略)被征服為種姓;為了得到一來道之目的……(中略)為了到達一來果等至之目的……為了得到不還道之目的……為了到達不還果等至之目的……為了得到阿羅漢道之目的,生起、流轉、相、堆積、結生、趣[處]、生出、再生、出生、老、病、死、愁、悲、絕望的外部行之相被征服為種姓;為了到達阿羅漢果等至之目的……為了到達空住處等至之目的…為了到達無相住處等至之目的,生起、流轉、相、堆積、結生……(中略)被征服為種姓。這十種種姓法因毘婆舍那生起。
  有多少種種姓法是善的?多少種是不善的?多少種是無記的?十五種種姓法是善的;三種種姓法是無記的;沒有種姓法是不善的。
  「肉體與精神的,願求與無願的,
   被結縛與離結縛的,上升出來與沒上升出來的。
   對定有八種緣,對智有十種行境,
   為十八種種姓法,是三種解脫的緣。
   這十八種行相,來到以慧熟知者,
   在上升出來轉回上善巧,在種種見上不會被搖動。」
  它以已知義為智,以了知義為慧,因為那樣被稱為:外部在上升出來轉回上的慧為種姓智。
  種姓智的說明第十[終了]。
  11. 道智的說明
  61.怎樣是[內外]兩者在上升出來轉回上的慧為道智?在須陀洹道剎那以看見義正見從邪見上升出來;從其隨轉起的諸污染與諸蘊上升出來;從外部與一切相上升出來,因為那樣被稱為:[內外]兩者在上升出來轉回上的慧為道智。以導向義正志從邪志上升出來、從其隨轉起的諸污染與諸蘊上升出來;從外部與一切相上升出來,因為那樣被稱為:[內外]兩者在上升出來轉回上的慧為道智。
  以攝受義正語從邪語上升出來、從其隨轉起的諸污染與諸蘊上升出來;從外部與一切相上升出來,因為那樣被稱為:[內外]兩者在上升出來轉回上的慧為道智。
  以等起義正業從邪業上升出來、從其隨轉起的諸污染與諸蘊上升出來;從外部與一切相上升出來,因為那樣被稱為:[內外]兩者在上升出來轉回上的慧為道智。
  以清白義正命從邪命上升出來、從其隨轉起的諸污染與諸蘊上升出來;從外部與一切相上升出來,因為那樣被稱為:[內外]兩者在上升出來轉回上的慧為道智。
  以努力義正精進從邪精進上升出來、從其隨轉起的諸污染與諸蘊上升出來;從外部與一切相上升出來,因為那樣被稱為:[內外]兩者在上升出來轉回上的慧為道智。
  以現起義正念從邪念上升出來、從其隨轉起的諸污染與諸蘊上升出來;從外部與一切相上升出來,因為那樣被稱為:[內外]兩者在上升出來轉回上的慧為道智。
  以不散亂義正定從邪定上升出來、從其隨轉起的諸污染與諸蘊上升出來;從外部與一切相上升出來,因為那樣被稱為:[內外]兩者在上升出來轉回上的慧為道智。
  在一來道剎那以看見義正見……(中略)以不散亂義正定從粗的欲貪結、嫌惡結,從粗的欲貪煩惱潛在趨勢嫌惡煩惱潛在趨勢上升出來;從其隨轉起的諸污染與諸蘊上升出來;從外部與一切相上升出來,因為那樣被稱為:[內外]兩者在上升出來轉回上的慧為道智。
  在不還道剎那以看見義正見……(中略)以不散亂義正定從殘餘的欲貪結、嫌惡結,從殘餘的欲貪煩惱潛在趨勢、嫌惡煩惱潛在趨勢上升出來;從其隨轉起的諸污染與諸蘊上升出來;從外部與一切相上升出來,因為那樣被稱為:[內外]兩者在上升出來轉回上的慧為道智。
  在阿羅漢道剎那以看見義正見……(中略)以不散亂義正定從色貪、無色貪、慢、掉舉、無明、慢煩惱潛在趨勢有貪煩惱潛在趨勢無明煩惱潛在趨勢上升出來;從其隨轉起的諸污染與諸蘊上升出來;從外部與一切相上升出來,因為那樣被稱為:[內外]兩者在上升出來轉回上的慧為道智。
  62.「以已生的使不生的燃燒,此被稱為禪定,
   在禪定解脫上熟練,在種種見上不會被搖動。
   得定後如果依之作毘婆舍那,當作毘婆舍那時如果像那樣得定,
   那時有毘婆舍那與奢摩他,等分雙連的說者。
   『諸行是苦,滅為樂』的看見,
   從兩者上升出來的慧,使觸達不死的階位。
   知道解脫行,異一性的熟知者,
   二種智的熟練者,在種種見上不會被搖動。」
  它以已知義為智,以了知義為慧,因為那樣被稱為:[內外]兩者在上升出來轉回上的慧為道智。
  道智的說明第十一[終了]。
  12.果智的說明
  63.怎樣是努力的安息慧為果智?在須陀洹道剎那以看見義正見從邪見上升出來、從其隨轉起的諸污染與諸蘊上升出來;從外部與一切相上升出來,它生起努力的安息狀態為正見,這是道果。
  以導向義正志從邪志上升出來、從其隨轉起的諸污染與諸蘊上升出來;從外部與一切相上升出來,它生起努力的安息狀態為正志,這是道果。
  以攝受義正語從邪語上升出來、從其隨轉起的諸污染與諸蘊上升出來;從外部與一切相上升出來,它生起努力的安息狀態為正語,這是道果。
  以等起義正業從邪業上升出來、從其隨轉起的諸污染與諸蘊上升出來;從外部與一切相上升出來,它生起努力的安息狀態為正業,這是道果。
  以清白義正命從邪命上升出來、從其隨轉起的諸污染與諸蘊上升出來;從外部與一切相上升出來,它生起努力的安息狀態為正命,這是道果。
  以努力義正精進從邪精進上升出來、從其隨轉起的諸污染與諸蘊上升出來;從外部與一切相上升出來,它生起努力的安息狀態為正精進,這是道果。
  以現起義正念從邪念上升出來、從其隨轉起的諸污染與諸蘊上升出來;從外部與一切相上升出來,它生起努力的安息狀態為正念,這是道果。
  以不散亂義正定從邪定上升出來、從其隨轉起的諸污染與諸蘊上升出來;從外部與一切相上升出來,它生起努力的安息狀態為正定,這是道果。
  在一來道剎那以看見義正見……(中略)以不散亂義正定從粗的欲貪結、嫌惡結,從粗的欲貪煩惱潛在趨勢、嫌惡煩惱潛在趨勢上升出來、從其隨轉起的諸污染與諸蘊上升出來;從外部與一切相上升出來,它生起努力的安息狀態為正定,這是道果。
  在不還道剎那以看見義正見……(中略)以不散亂義正定從殘餘的欲貪結、嫌惡結,從殘餘的欲貪煩惱潛在趨勢、嫌惡煩惱潛在趨勢上升出來、從其隨轉起的諸污染與諸蘊上升出來;從外部與一切相上升出來,它生起努力的安息狀態為正定,這是道果。
  在阿羅漢道剎那以看見義正見……(中略)以不散亂義正定從色貪、無色貪、慢、掉舉、無明、慢煩惱潛在趨勢、有貪煩惱潛在趨勢、無明煩惱潛在趨勢上升出來、從其隨轉起的諸污染與諸蘊上升出來;從外部與一切相上升出來,它生起努力的安息狀態為正定,這是道果。它以已知義為智,以了知義為慧,因為那樣被稱為:努力的安息慧為果智。
  果智的說明第十二[終了]。
  13.解脫智的說明
  64.怎樣是在已切斷路徑隨看上的慧為解脫智?有身見、疑、戒禁取見煩惱潛在趨勢疑煩惱潛在趨勢:自己心的隨雜染以須陀洹道被完全斷絕,從這五種連同纏的隨雜染心被解脫、善解脫,該解脫以已知義為智,以了知義為慧,因為那樣被稱為:在已切斷路徑隨看上的慧為解脫智。
  粗的欲貪結、嫌惡結,粗的欲貪煩惱潛在趨勢嫌惡煩惱潛在趨勢:自己心的隨雜染以一來道被完全斷絕,從這四種連同纏的隨雜染心被解脫、善解脫,該解脫以已知義為智,以了知義為慧,因為那樣被稱為:在已切斷路徑隨看上的慧為解脫智。
  殘餘的欲貪結、嫌惡結,殘餘的欲貪煩惱潛在趨勢、嫌惡煩惱潛在趨勢:自己心的隨雜染以不還道被完全斷絕,從這四種連同纏的隨雜染心被解脫、善解脫,該解脫以已知義為智,以了知義為慧,因為那樣被稱為:在已切斷路徑隨看上的慧為解脫智。
  色貪、無色貪、慢、掉舉、無明、慢煩惱潛在趨勢有貪煩惱潛在趨勢無明煩惱潛在趨勢:自己心的隨雜染以阿羅漢道被完全斷絕,從這八種連同纏的隨雜染心被解脫、善解脫,該解脫以已知義為智,以了知義為慧,因為那樣被稱為:在已切斷路徑隨看上的慧為解脫智。它以已知義為智,以了知義為慧,因為那樣被稱為:在已切斷路徑隨看上的慧為解脫智。
  解脫智的說明第十三[終了]。
  14.觀察智的說明
  65.怎樣是在已得到諸法那時看見的慧為觀察智?在須陀洹道剎那以看見義正見那時已得到;以導向義正志那時已得到;以攝受義正語那時已得到;以等起義正業那時已得到;以清白義正命那時已得到;以努力義正精進那時已得到;以現起義正念那時已得到;以不散亂義正定那時已得到。
  以現起義念覺支那時已得到;以伺察義擇法覺支那時已得到;以努力義活力覺支那時已得到;以遍滿義喜覺支那時已得到;以寂靜義寧靜覺支那時已得到;以不散亂義定覺支那時已得到;以省察義平靜覺支那時已得到。
  在無信上以不會被搖動義信力那時已得到;在懈怠上以不會被搖動義活力之力那時已得到;在放逸上以不會被搖動義念力那時已得到;在掉舉上以不會被搖動義定力那時已得到;在無明上以不會被搖動義慧力那時已得到。
  以勝解義信根那時已得到;以努力義活力根那時已得到;以現起義念根那時已得到;以不散亂義定根那時已得到;以看見義慧根那時已得到
  以增上義根那時已得到;以不會被搖動義力那時已得到;以出離義覺支那時已得到;以因義道那時已得到;以現起義念住那時已得到;以勤奮義正勤那時已得到;以成功義神足那時已得到;以真實義諸諦那時已得到;以不散亂義奢摩他那時已得到;以隨看義毘婆舍那那時已得到;以一味義奢摩他、毘婆舍那那時已得到;以不超越義雙連那時已得到;以自制義戒清淨那時已得到;以不散亂義心清淨那時已得到;以看見義見清淨那時已得到;以已脫離義解脫那時已得到;以貫通義明那時已得到;以遍捨義解脫那時已得到;以斷絕義滅盡智那時已得到。
  以根本義欲那時已得到;以引起義作意那時已得到;以集合義觸那時已得到;以會合義受那時已得到;以上首義定那時已得到;以增上義念那時已得到;以從那裡更上義慧那時已得到;以核心義解脫那時已得到;以完結義不死的立足處之涅槃那時已得到。上升出來後觀察,這些法那時已得到。
  在須陀洹果剎那以看見義正見那時已得到;以導向義正志那時已得到……(中略)以安息義無生智那時已得到。以根本義欲那時已得到;以引起義作意那時已得到;以集合義觸那時已得到;以會合義受那時已得到;以上首義定那時已得到;以增上義念那時已得到;以從那裡更上義慧那時已得到;以核心義解脫那時已得到;以完結義不死的立足處之涅槃那時已得到。上升出來後觀察,這些法那時已得到。
  在一來道剎那……(中略)在一來果剎那……(中略)在不還道剎那……(中略)在不還果剎那……(中略)在阿羅漢道剎那以看見義正見那時已得到……(中略)以斷絕義滅盡智那時已得到。以根本義欲那時已得到……(中略)以完結義不死的立足處之涅槃那時已得到。上升出來後觀察,這些法那時已得到。在阿羅漢果剎那以看見義正見那時已得到……(中略)以安息義無生智那時已得到。以根本義欲那時已得到……(中略)以完結義不死的立足處之涅槃那時已得到。上升出來後觀察,這些法那時已得到。它以已知義為智,以了知義為慧,因為那樣被稱為:在已得到諸法那時看見的慧為觀察智。
  觀察智的說明第十四[終了]。
 15.種種事智的說明
  66.怎樣是在自身內區別(界定)上的慧為種種事智?如何區別自身內的法?區別眼為自身內的;區別耳為自身內的;區別鼻為自身內的;區別舌為自身內的;區別身為自身內的;區別意為自身內的。
  如何區別眼為自身內的?區別「眼是無明所生成的」;區別「眼是渴愛所生成的」;區別「眼是業所生成的」;區別「眼是食所生成的」;區別「眼是四大所造的」;區別「眼是被生起的」;區別「眼是被得到的」;區別「眼不存在後被生成,存在後將不存在」;區別「眼是有限的」;區別「眼是非堅固、非常恆、變易法」;區別「眼是無常、有為緣所生的,是滅盡法消散法褪去法、滅法」;區別眼為無常的,不是常的;區別[眼]為苦的,不是樂的;區別[眼]為無我,不是真我;他、不歡喜;離染、不被染;滅、不被集起;捨離(斷念)、不取。當區別為無常的時捨斷常想;當區別為苦的時捨斷樂想;當區別為無我時捨斷真我想;當厭時捨斷歡喜;當離染時捨斷貪;當滅時捨斷集起;當捨離時捨斷取,這樣區別眼為自身內的。
  如何區別耳為自身內的?區別「耳是無明所生成的」……(中略)這樣區別耳為自身內的。如何區別鼻為自身內的?區別「鼻是無明所生成的」……(中略)這樣區別鼻為自身內的。如何區別舌為自身內的?區別「舌是無明所生成的」;區別「舌是渴愛所生成的」;區別「舌是業所生成的」;區別「舌是食所生成的」;區別「舌是四大所造的」;區別「舌是被生起的」;區別「舌是被得到的」;區別「舌不存在後被生成,存在後將不存在」;區別「舌是有限的」;區別「舌是非堅固、非常恆、變易法」;區別「舌是無常、有為、緣所生的,是滅盡法、消散法、褪去法、滅法」;區別舌為無常的,不是常的……(中略)捨離、不取。當區別為無常時捨斷常想……(中略)當捨離時捨斷取,這樣區別舌為自身內的。
  如何區別身為自身內的?區別「身是無明所生成的」;區別「身是渴愛所生成的」;區別「身是業所生成的」;區別「身是食所生成的」;區別「身是四大所造的」;區別「身是被生起的」;區別「身是被得到的」;區別「身不存在後被生成,存在後將不存在」;區別「身是有限的」;區別「身是非堅固、非常恆、變易法」;區別「身是無常、有為、緣所生的,是滅盡法、消散法、褪去法、滅法」;區別身為無常的,不是常的;區別[身]為苦的,不是樂的……(中略)捨離、不取。當區別為無常的時捨斷常想;當區別為苦的時捨斷樂想……(中略)當捨離時捨斷取,這樣區別身為自身內的。
  如何區別意為自身內的?區別「意是無明所生成的」;區別「意是渴愛所生成的」;區別「意是業所生成的」;區別「意是食所生成的」;區別「意是被生起的」;區別「意是被得到的」;區別「意不存在後被生成,存在後將不存在」;區別「意是有限的」;區別「意是非堅固、非常恆、變易法」;區別「意是無常、有為、緣所生的,是滅盡法、消散法、褪去法、滅法」;區別意為無常的,不是常的;區別[意]為苦的,不是樂的;區別[意]為無我,不是真我;他厭、不歡喜;離染、不被染;滅、不被集起;捨離、不取。當區別無常時捨斷常想;當區別苦時捨斷樂想;當區別無我時捨斷真我想;當厭時捨斷歡喜;當離染時捨斷貪;當滅時捨斷集起;當捨離時捨斷取,這樣區別意為自身內的。它以已知義為智,以了知義為慧,因為那樣被稱為:在自身內區別(界定)上的慧為種種事智。
  種種事智的說明第十五[終了]。
 16.種種行境智的說明
  67.怎樣是在自身外區別上的慧為種種行境智?如何區別自身外的法?區別色為自身外的;區別聲音為自身外的;區別氣味為自身外的;區別味道為自身外的;區別所觸為自身外的;區別法為自身外的。
  如何區別色為自身外的?區別「色是無明所生成的」;區別「色是渴愛所生成的」;區別「色是業所生成的」;區別「色是食所生成的」;區別「色是四大所造的」;區別「色是被生起的」;區別「色是被得到的」;區別「色不存在後被生成,存在後將不存在」;區別「色是有限的」;區別「色是非堅固、非常恆、變易法」;區別「色是無常、有為、緣所生的,是滅盡法、消散法、褪去法、滅法」;區別色是無常的,不是常的;區別[色]為苦的,不是樂的;區別[色]為無我,不是真我;他厭、不歡喜;離染、不被染;滅、不被集起;捨離(斷念)、不取。當區別無常時捨斷常想;當區別苦時捨斷樂想;當區別無我時捨斷真我想;當厭時捨斷歡喜;當離染時捨斷貪;當滅時捨斷集起;當捨離時捨斷取,這樣區別色為自身外的。
  如何區別聲音為自身外的?區別「聲音是無明所生成的」……(中略)區別「聲音是四大所造的」;區別「聲音是被生起的」;區別「聲音是被得到的」;區別「聲音不存在後被生成,存在後將不存在」;區別「聲音是有限的」;區別「聲音是非堅固、非常恆、變易法」;區別「聲音是無常、有為、緣所生的,是滅盡法、消散法、褪去法、滅法」;區別聲音為無常的,不是常的……(中略)這樣區別聲音為自身外的。
  如何區別氣味為自身外的?區別「氣味是無明所生成的」;區別「氣味是渴愛所生成的」……(中略)這樣區別氣味為自身外的。如何區別味道為自身外的?區別「味道是無明所生成的」;區別「味道是渴愛所生成的」……(中略)這樣區別氣味為自身外的。如何區別所觸為自身外的?區別「所觸是無明所生成的」;區別「所觸是渴愛所生成的」;區別「所觸是業所生成的」;區別「所觸是食所生成的」;區別「所觸是被生起的」;區別「所觸是被得到的」……(中略)這樣區別所觸為自身外的。
  如何區別法為自身外的?區別「法是無明所生成的」;區別「法是渴愛所生成的」;區別「法是業所生成的」;區別「法是食所生成的」;區別「法是被生起的」;區別「法是被得到的」;區別「法不存在後被生成,存在後將不存在」;區別「法是有限的」;區別「法是非堅固、非常恆、變易法」;區別「法是無常、有為、緣所生的,是滅盡法、消散法、褪去法、滅法」;區別法為無常的,不是常的;區別[法]為苦的,不是樂的;區別[法]為無我,不是真我;他厭、不歡喜;離染、不被染;滅、不被集起;捨離、不取{……(中略)}。當區別無常時捨斷常想;當區別苦時捨斷樂想;當區別無我時捨斷真我想;當厭時捨斷歡喜;當離染時捨斷貪;當滅時捨斷集起;當捨離時捨斷取,這樣區別法為自身外的。它以已知義為智,以了知義為慧,因為那樣被稱為:在自身外區別上的慧為種種行境智。
  種種行境智的說明第十六[終了]。
 17.種種行為智的說明
  68.怎樣是在行為區別上的慧為種種行為智?「行為」有三種:識的行為、非智的行為、智的行為。
  什麽是識的行為?在色上為了看見目標的轉向唯作無記為識的行為;在色上眼識的看見義為識的行為;在色上以所見情況的導向而果報意界[發生]為識的行為;在色上以所導向情況而果報意識界[發生]為識的行為。在聲音上為了聽見目標的轉向唯作無記為識的行為;在聲音上耳識的聽見義為識的行為;在聲音上以所聽情況的導向而果報意界[發生]為識的行為;在聲音上以所導向情況而果報意識界[發生]為識的行為。在氣味上為了嗅聞目標的轉向唯作無記為識的行為;在氣味上鼻識的嗅聞義為識的行為;在氣味上以所嗅情況的導向而果報意界[發生]為識的行為;在氣味上以所導向情況而果報意識界[發生]為識的行為。在味道上為了嘗味目標的轉向唯作無記為識的行為;在味道上舌識的嘗味義為識的行為;在味道上以所嘗情況的導向而果報意界[發生]為識的行為;在味道上以所導向情況而果報意識界[發生]為識的行為。在所觸上為了接觸目標的轉向唯作無記為識的行為;在所觸上身識的接觸義為識的行為;在所觸上以所接觸情況的導向而果報意界[發生]為識的行為;在所觸上以所導向情況而果報意識界[發生]為識的行為。在法上為了識知目標的轉向唯作無記為識的行為;在法上意識的識知義為識的行為;在法上以所識情況的導向而果報意界[發生]為識的行為;在法上以所導向情況而果報意識界[發生]為識的行為。
  69.「識的行為」以何義為識的行為?「以無貪而行」為識的行為;「以無瞋而行」為識的行為;「以無癡而行」為識的行為;「以無慢而行」為識的行為;「以無[邪]見而行」為識的行為;「以無掉舉而行」為識的行為;「以無疑而行」為識的行為;「以無煩惱潛在趨勢而行」為識的行為;「與貪不相應的而行」為識的行為;「與瞋不相應的而行」為識的行為;「與癡不相應的而行」為識的行為;「與慢不相應的而行」為識的行為;「與[邪]見不相應的而行」為識的行為;「與掉舉不相應的而行」為識的行為;「與疑不相應的而行」為識的行為;「與煩惱潛在趨勢不相應的而行」為識的行為;「與諸善業相應的而行」為識的行為;「與諸不善業不相應的而行」為識的行為;「與諸有過失業不相應的而行」為識的行為;「與諸無過失業相應的而行」為識的行為;「與諸黑業不相應的而行」為識的行為;「與諸白業相應的而行」為識的行為;「與諸引生樂的業相應的而行」為識的行為;「與諸引生苦的業不相應的而行」為識的行為;「與諸樂果報業相應的而行」為識的行為;「與諸苦果報業不相應的而行」為識的行為;「在所識知的上而行」為識的行為;「像這樣的形色是識的行為」為識的行為;「以無污染義這個心自性遍清淨」為識的行為。這是識的行為。
  什麽是非智的行為?在合意的色上為了貪的速行目標的轉向唯作無記為識的行為:貪的速行為非智的行為;在不合意的色上為了瞋的速行目標的轉向唯作無記為識的行為:瞋的速行為非智的行為;以該兩者在不正確看的所依上為了癡的速行目標的轉向唯作無記為識的行為:癡的速行為非智的行為;為了慢繫縛的速行目標的轉向唯作無記為識的行為:慢的速行為非智的行為;為了[邪]見執取的速行目標的轉向唯作無記為識的行為:[邪]見的速行為非智的行為;為了掉舉來到散亂的速行目標的轉向唯作無記為識的行為:掉舉的速行為非智的行為;為了疑不走到結論的速行目標的轉向唯作無記為識的行為:疑的速行為非智的行為;為了煩惱潛在趨勢來到慣習的速行目標的轉向唯作無記為識的行為:煩惱潛在趨勢的速行為非智的行為。
  在合意的聲音上……(中略)在合意的氣味上……(中略)在合意的味道上……(中略)在合意的所觸上……(中略)在合意的法上為了貪的速行目標的轉向唯作無記為識的行為:貪的速行為非智的行為;在不合意的法上為了瞋的速行目標的轉向唯作無記為識的行為:瞋的速行為非智的行為;以該兩者在不正確看的所依上為了癡的速行目標的轉向唯作無記為識的行為:癡的速行為非智的行為;為了慢繫縛的速行目標的轉向唯作無記為識的行為:慢的速行為非智的行為;為了[邪]見執取的速行目標的轉向唯作無記為識的行為:[邪]見的速行為非智的行為;為了掉舉來到散亂的速行目標的轉向唯作無記為識的行為:掉舉的速行為非智的行為;為了疑不走到結論的速行目標的轉向唯作無記為識的行為:疑的速行為非智的行為;為了煩惱潛在趨勢來到慣習的速行目標的轉向唯作無記為識的行為:煩惱潛在趨勢的速行為非智的行為。
  70.「非智的行為」以何義為非智的行為?「以有貪而行」為非智的行為;「以有瞋而行」為非智的行為;「以有癡而行」為非智的行為;「以有慢而行」為非智的行為;「以有[邪]見而行」為非智的行為;「以有掉舉而行」為非智的行為;「以有疑而行」為非智的行為;「以有潛在趨勢而行」為非智的行為;「與貪相應的而行」為非智的行為;「與瞋相應的而行」為非智的行為;「與癡相應的而行」為非智的行為;「與慢相應的而行」為非智的行為;「與[邪]見相應的而行」為非智的行為;「與掉舉相應的而行」為非智的行為;「與疑相應的而行」為非智的行為;「與煩惱潛在趨勢相應的而行」為非智的行為;「與諸善業不相應的而行」為非智的行為;「與諸不善業相應的而行」為非智的行為;「與諸有過失業相應的而行」為非智的行為;「與諸無過失業不相應的而行」為非智的行為;「與諸黑業相應的而行」為非智的行為;「與諸白業不相應的而行」為非智的行為;「與諸引生樂的業不相應的而行」為非智的行為;「與諸引生苦的業相應的而行」為非智的行為;「與諸樂果報業不相應的而行」為非智的行為;「與諸苦果報業相應的而行」為非智的行為;「在無知的上而行」為非智的行為;「像這樣的形色是非智的行為」為非智的行為。這是非智的行為。
  71.什麽是智的行為?為了無常隨看目標的轉向唯作無記為識的行為:無常隨看為智的行為;為了苦隨看目標的轉向唯作無記為識的行為:苦隨看為智的行為;為了無我隨看目標的轉向唯作無記為識的行為:無我隨看為智的行為;為了涅槃隨看目標……(中略)為了離貪隨看目標……為了滅隨看目標……為了斷念隨看目標……為了滅盡隨看目標……為了消散隨看目標……為了變易隨看目標……為了無相隨看目標……為了無願隨看目標……為了空隨看目標……為了增上慧法隨看目標……為了如實智見目標……為了過患隨看目標……為了省察隨看目標的轉向唯作無記為識的行為:省察隨看為智的行為;轉回隨看為智的行為;須陀洹道為智的行為;須陀洹果等至為智的行為;一來道為智的行為;一來果等至為智的行為;不還道為智的行為;不還果等至為智的行為;阿羅漢道為智的行為;阿羅漢果等至為智的行為。
  「智的行為」以何義為智的行為?「以無貪而行」為智的行為;「以無瞋而行」為智的行為……(中略)「以無煩惱潛在趨勢而行」為智的行為;「與貪不相應的而行」為智的行為;「與瞋不相應的而行」為智的行為;「與癡不相應的而行」為智的行為;與慢不相應的……(中略)與[邪]見不相應的……與掉舉不相應的……與疑不相應的……與煩惱潛在趨勢不相應的……與諸善業相應的……與諸不善業不相應的……與諸有過失業不相應的……與諸無過失業相應的……與諸黑業不相應的……與諸白業相應的……與諸引生樂的業相應的……與諸引生苦的業不相應的……「與諸樂果報業相應的而行」為智的行為;「與諸苦果報業不相應的而行」為智的行為;「在已知的上而行」為智的行為;「像這樣的形色是智的行為」為智的行為。這是智的行為。已知識的行為;已知非智的行為;已知智的行為,它以已知義為智,以了知義為慧,因為那樣被稱為:在行為區別上的慧為種種行為智。
  種種行為智的說明第十七[終了]。
 18.種種地(階位)智的說明
  72.怎樣是在四法區別(界定)上的慧為種種地(階位)智?有四地:欲界地、色界地、無色界地、不繫屬地。什麽是欲界地?從下方無間地獄作為邊際到上方他化自在天間,凡在這中間每一界所繫屬的蘊、界、處,色、受、想、諸行、識:這是欲界地。
  什麽是色界地?從下方梵天世界作為邊際到上方阿迦膩吒天間,凡在這中間每一界所繫屬已進入,或已往生,或當生樂住處的心、心所法:這是色界地。
  什麽是無色界地?從下方進入空無邊處天作為邊際到上方進入非想非非想天間,凡在這中間每一界所繫屬已進入,或已往生,或當生樂住處的心、心所法:這是無色界地。
  什麽是不繫屬地?不繫屬的道與道果及無為界:這是不繫屬地。這是四地。
  另外的四地:四念住四正勤四神足、四禪、四無量、四無色等至、四無礙解、四種行道、四所緣、四聖種姓、四攝事、四輪、四法句,這是四地。它以已知義為智,以了知義為慧,因為那樣被稱為:在四法區別(界定)上的慧為種種地(階位)智。
  種種地(階位)智的說明第十八[終了]。
 19.種種法智的說明
  73.怎樣是在九法區別上的慧為種種法智?如何在諸法上區別?在欲界諸法上區別為善的、區別為不善的、區別為無記;在色界諸法上區別為善的、區別為無記;在無色界諸法上區別為善的、區別為無記;在不繫屬諸法上區別為善的、區別為無記。
  如何在欲界諸法上區別為善的、區別為不善的、區別為無記的?區別十善業道為善的、區別十不善業道為不善的、區別色與果報及唯作為無記的,這樣,在欲界諸法上區別為善的、區別為不善的、區別為無記的。
  如何在色界諸法上區別為善的、區別為無記的?區別在這裡住立的四禪為善的、區別往生那裡的四禪為無記的,這樣,在色界諸法上區別為善的、區別為無記的。
  如何在無色界諸法上區別為善的、區別為無記的?區別在這裡住立的四無色界等至為善的、區別往生那裡的四無色界等至為無記的,這樣,在無色界諸法上區別為善的、區別為無記的。
  如何在不繫屬諸法上區別為善的、區別為無記?區別四聖道為善的、區別四沙門果與涅槃為無記的,這樣,在不繫屬諸法上區別為善的、區別為無記的。這樣在諸法上區別。
  有九個根植於欣悅的法:當作意為無常的時,欣悅被生起;對喜悅者,被生起;對意喜者,身變得寧靜身已寧靜者感受樂;對有樂者,心入定;在心得定時,如實知見;如實知見者;厭者離染,從離貪被解脫。當作意為苦的時,欣悅被生起……(中略)當作意為無我的時,欣悅被生起……(中略)而解脫。
  當作意色為無常的時,欣悅被生起……(中略)當作意色為無我的時……(中略)受……想……諸行……識……眼……(中略)當作意老死為無常的時,欣悅被生起……(中略)作意老死為苦的時,欣悅被生起……(中略)當作意老死為無我的時,欣悅被生起;對喜悅者喜被生,對意喜者身變得寧靜,身已寧靜者感受樂;對有樂者,心入定;當心得定時,如實知見;如實知見者厭。厭者離染,從由離貪被解脫。這是九個根植於欣悅的法。
  74.有九個根植於如理作意的法:當如理作意為無常的時,欣悅被生起;對喜悅者喜被生,對意喜者身變得寧靜,身已寧靜者感受樂;對有樂者,心入定;當心得定時,如實知道「這是苦」,如實知道「這是苦集」,如實知道「這是苦滅」,如實知道「這是導向苦滅道跡」。當如理作意為苦的時,欣悅被生起;對喜悅者喜被生,對意喜者身變得寧靜,身已寧靜者感受樂;對有樂者,心入定;當心得定時,如實知道「這是苦」,如實知道「這是苦集」,如實知道「這是苦滅」,如實知道「這是導向苦滅道跡」。當如理作意為無我的時,欣悅被生起……(中略)。
  當如理作意色為無常的時,欣悅被生起……(中略)當如理作意色為無我的時,欣悅被生起……(中略)受……想……諸行……識……眼……(中略)當如理作意老死為無常的時,欣悅被生起……(中略)如理作意老死為苦的時,欣悅被生起……(中略)當如理作意老死為無我的時,欣悅被生起;對喜悅者喜被生,對意喜者身變得寧靜,身已寧靜者感受樂;對有樂者,心入定;當心得定時,如實知道「這是苦」,如實知道「這是苦集」,如實知道「這是苦滅」,如實知道「這是導向苦滅道跡」。這是九以如理作意為根的法。
  有九種種性:緣於種種界(界種種性)種種觸生起;緣於種種觸種種受生起;緣於種種受種種想生起;緣於種種想種種意向生起;緣於種種意向種種意欲生起;緣於種種意欲種種熱惱生起;緣於種種熱惱種種遍求生起;緣種種遍求種種獲得生起,這是九種種。它以已知義為智,以了知義為慧,因為那樣被稱為:在九法區別上的慧為種種法智。
  種種法智的說明第十九[終了]。
 20-24.五種智的說明
  75.怎樣是證知慧為知義智,遍知慧為衡量義智,捨斷慧為遍捨義智,修習慧為一味義智,作證慧為觸達義智?凡法被證知者為已知該法,凡法被遍知者為已衡量該法,凡法被捨斷者為已遍捨該法,凡法被修習者該法有一味,凡法被作證者為已觸達該法,它以已知義為智,以了知義為慧,因為那樣被稱為:證知慧為知義智,遍知慧為衡量義智,捨斷慧為遍捨義智,修習慧為一味義智,作證慧為觸達義智。
  五種智的說明第二十四[終了]。
 25-28. 無礙解智的說明
  76.怎樣是在種種義上的慧為義無礙解智,在種種法上的慧為法無礙解智,在種種詞上的慧為詞無礙解智,在種種辯才上的慧為辯才無礙解智?
  信根是法;活力根是法;念根是法;定根是法;慧根是法。信根是一法;活力根是另一法;念根是另一法;定根是另一法;慧根是另一法。凡這種種法被智知道者就被該智「了知」,因為那樣被稱為:在種種法上的慧為法無礙解智。
  [信根的]勝解義是義;努力義是義;現起義是義;不散亂義是義;看見義是義。勝解義是一義;努力義是另一義;現起義是另一義;不散亂義是另一義;看見義是另一義。凡這種種義被智知道者就被該智「了知」,因為那樣被稱為:在種種義上的慧為義無礙解智。
  能以字句、詞、談話開示五法;能以字句、詞、談話開示五義,法的詞是一;義的詞是另一。凡這種種詞被智知道者就被該智「了知」,因為那樣被稱為:在種種詞上的慧為詞無礙解智。
  有在五法上的智、有在五義上的智、有在十種詞上的智,在法上的智是一;在義上的智是另一;在詞上的智是另一。凡這種種智被智知道者就被該智「了知」,因為那樣被稱為:在種種辯才上的慧為辯才無礙解智。
  77.信力是法;活力之力是法;念力是法;定力是法;慧力是法。信力是一法;活力之力是另一法;念力是另一法;定力是另一法;慧力是另一法。凡這種種法被智知道者就被該智「了知」,因為那樣被稱為:在種種法上的慧為法無礙解智。
  [信力]在無信上的不會被搖動義是義;在懈怠上的不會被搖動義是義;在放逸上的不會被搖動義是義;在掉舉上的不會被搖動義是義;在無明上的不會被搖動義是義。在無信上的不會被搖動義是一義;在懈怠上的不會被搖動義是另一義;在放逸上的不會被搖動義是另一義;在掉舉上的不會被搖動義是另一義;在無明上的不會被搖動義是另一義。凡這種種義被智知道者就被該智「了知」,因為那樣被稱為:在種種義上的慧為義無礙解智。
  能以字句、詞、談話開示五法;能以字句、詞、談話開示五義,法的詞是一;義的詞是另一。凡這種種詞被智知道者就被該智「了知」,因為那樣被稱為:在種種詞上的慧為詞無礙解智。
  有在五法上的智、有在五義上的智、有在十種詞上的智,在法上的智是一;在義上的智是另一;在詞上的智是另一。凡這種種智被智知道者就被該智「了知」,因為那樣被稱為:在種種辯才上的慧為辯才無礙解智。
  念覺支是法;擇法覺支是法;活力覺支是法;喜覺支是法;寧靜覺支是法;定覺支是法;平靜覺支是法。念覺支是一法;擇法覺支是另一法;活力覺支是另一法;喜覺支是另一法;寧靜覺支是另一法;定覺支是另一法;平靜覺支是另一法。凡這種種法被智知道者就被該智「了知」,因為那樣被稱為:在種種法上的慧為法無礙解智。
  [念覺支的]現起義是義;伺察義是義;努力義是義;遍滿義是義;寂靜義是義;不散亂義是義;省察義是義。現起義是一義;伺察義是另一義;努力義是另一義;遍滿義是另一義;寂靜義是另一義;不散亂義是另一義;省察義是另一義。凡這種種義被智知道者就被該智「了知」,因為那樣被稱為:在種種義上的慧為義無礙解智。
  能以字句、詞、談話開示七法;能以字句、詞、談話開示七義,法的詞是一;義的詞是另一。凡這種種詞被智知道者就被該智「了知」,因為那樣被稱為:在種種詞上的慧為詞無礙解智。
  有在七法上的智、有在七義上的智、有在十四種詞上的智,在法上的智是一;在義上的智是另一;在詞上的智是另一。凡這種種智被智知道者就被該智「了知」,因為那樣被稱為:在種種辯才上的慧為辯才無礙解智。
  正見是法;正志是法;正語是法;正業是法;正命是法;正精進是法;正念是法;正定是法。正見是一法;正志是另一法;正語是另一法;正業是另一法;正命是另一法;正精進是另一法;正念是另一法;正定是另一法。凡這種種法被智知道者就被該智「了知」,因為那樣被稱為:在種種法上的慧為法無礙解智。
  [正見的]看見義是義;導向義是義;攝受義是義;等起義是義;清白義是義;努力義是義;現起義是義;不散亂義是義。看見義是一義;導向義是另一義;攝受義是另一義;等起義是另一義;清白義是另一義;努力義是另一義;現起義是另一義;不散亂義是另一義。凡這種種義被智知道者就被該智「了知」,因為那樣被稱為:在種種義上的慧為義無礙解智。
  能以字句、詞、談話開示八法;能以字句、詞、談話開示八義,法的詞是一;義的詞是另一。凡這種種詞被智知道者就被該智「了知」,因為那樣被稱為:在種種詞上的慧為詞無礙解智。
  有在八法上的智、有在八義上的智、有在十六種詞上的智,在法上的智是一;在義上的智是另一;在詞上的智是另一。凡這種種智被智知道者就被該智「了知」,因為那樣被稱為:在種種辯才上的慧為辯才無礙解智。它以已知義為智,以了知義為慧,因為那樣被稱為:在種種義上的慧為義無礙解智,在種種法上的慧為法無礙解智,在種種詞上的慧為詞無礙解智,在種種辯才上的慧為辯才無礙解智。
  無礙解智的說明第二十八[終了]。
 29-31.三種智的說明
  78.怎樣是在種種住上的慧為住義智,在種種等至上的慧為等至義智,在種種住處等至上的慧為住處等至義智?當視相為恐怖的時,以在無相上勝解的狀態他看見各個[他]所觸達的之消散為無相住處;當視願求為恐怖的時,以在無願上勝解的狀態他看見各個[他]所觸達的之消散為無願住處;當視見執著為恐怖的時,以在空上勝解的狀態他看見各個[他]所觸達的之消散為空住處。
  當視相為恐怖的時,以在無相上勝解的狀態他旁觀流轉[生死]後轉向滅、涅槃的無相,然後進入[果證]為無相等至;當視願求為恐怖的時,以在無願上勝解的狀態他旁觀流轉後轉向滅、涅槃的無願,然後進入[果證]為無願等至;當視見執著為恐怖的時,以在空上勝解的狀態他旁觀流轉後轉向滅、涅槃的空,然後進入[果證]為空等至。
  當視相為恐怖的時,以在無相上勝解的狀態他看見各個[他]所觸達的之消散,旁觀流轉後轉向滅、涅槃的無相,然後進入[果證]為無相住處等至;當視願求為恐怖的時,以在無願上勝解的狀態他看見各個[他]所觸達的之消散,旁觀流轉後轉向滅、涅槃的無願,然後進入[果證]為無願住處等至;當視見執著為恐怖的時,以在空上勝解的狀態他看見各個[他]所觸達的之消散,旁觀流轉後轉向滅、涅槃的空,然後進入[果證]為空住處等至。
  79.當視色相為恐怖的時,以在無相上勝解的狀態他看見各個[他]所觸達的之消散為無相住處;當視色的願求為恐怖的時,以在無願上勝解的狀態他看見各個[他]所觸達的之消散為無願住處;當視色的執著為恐怖的時,以在空上勝解的狀態他看見各個[他]所觸達的之消散為空住處。
  當視色相為恐怖的時,以在無相上勝解的狀態他旁觀流轉後轉向滅、涅槃的無相,然後進入[果證]為無相等至;當視色的願求為恐怖的時,以在無願上勝解的狀態他旁觀流轉後轉向滅、涅槃的無願,然後進入[果證]為無願等至;當視色的執著為恐怖的時,以在空上勝解的狀態他旁觀流轉後轉向滅、涅槃的空,然後進入[果證]為空等至。
  當視色相為恐怖的時,以在無相上勝解的狀態他看見各個[他]所觸達的之消散,旁觀流轉後轉向滅、涅槃的無相,然後進入[果證]為無相住處等至;當視色的願求為恐怖的時,以在無願上勝解的狀態他看見各個[他]所觸達的之消散,旁觀流轉後轉向滅、涅槃的無願,然後進入[果證]為無願住處等至;當視色的執著為恐怖的時,以在空上勝解的狀態他看見各個[他]所觸達的之消散,旁觀流轉後轉向滅、涅槃的空,然後進入[果證]為空住處等至。
  受相……(中略)想相……行相……識相……眼相……(中略)當視老死相為恐怖的時,以在無相上勝解的狀態他看見各個[他]所觸達的之消散為無相住處;當視老死的願求為恐怖的時,以在無願上勝解的狀態他看見各個[他]所觸達的之消散為無願住處;當視老死的執著為恐怖的時,以在空上勝解的狀態他看見各個[他]所觸達的之消散為空住處。
  當視老死相為恐怖的時,以在無相上勝解的狀態他旁觀流轉後轉向滅、涅槃的無相,然後進入[果證]為無相等至;當視老死的願求為恐怖的時,以在無願上勝解的狀態他旁觀流轉後轉向滅、涅槃的無願,然後進入[果證]為無願等至;當視老死的執著為恐怖的時,以在空上勝解的狀態他旁觀流轉後轉向滅、涅槃的空,然後進入[果證]為空等至。
  當視老死相為恐怖的時,以在無相上勝解的狀態他看見各個[他]所觸達的之消散,旁觀流轉後轉向滅、涅槃的無相,然後進入[果證]為無相住處等至;當視老死的願求為恐怖的時,以在無願上勝解的狀態他看見各個[他]所觸達的之消散,旁觀流轉後轉向滅、涅槃的無願,然後進入[果證]為無願住處等至;當視老死的執著為恐怖的時,以在空上勝解的狀態他看見各個[他]所觸達的之消散,旁觀流轉後轉向滅、涅槃的空,然後進入[果證]為空住處等至。
 無相住處是一;無願住處是另一;空住處是另一,無相等至是一;無願等至是另一;空等至是另一,無相住處等至是一;無願住處等至是另一;空住處等至是另一,它以已知義為智,以了知義為慧,因為那樣被稱為:在種種住上的慧為住義智,在種種等至上的慧為等至義智,在種種住處等至上的慧為住處等至義智。
  三種智的說明第三十一[終了]。
 32.無間定智的說明
  80.怎樣是以不散亂清淨性在煩惱斷絕上的慧為無間定智?因離欲而心一境性不散亂為定,因該定而生起智,以該智而諸被滅盡,像這樣,奢摩他在先(第一),智在後,以該智而有諸漏的滅盡,因為那樣被稱為:以不散亂清淨性在煩惱斷絕上的慧為無間定智。
  「諸漏」:什麼是那些諸漏?欲漏、有漏、見的煩惱、無明漏。諸漏在哪裡被滅盡?以須陀洹道[邪]見的煩惱無殘留地被滅盡,會落入苦界之欲漏被滅盡,會落入苦界之有漏被滅盡,會落入苦界之無明漏被滅盡,這些煩惱在這裡被滅盡。以一來道粗的之欲漏被滅盡,與其同存續之有漏被滅盡,與其同存續之無明漏被滅盡,這些煩惱在這裡被滅盡。以不還道欲漏無殘留地被滅盡,與其同存續之有漏被滅盡,與其同存續之無明漏被滅盡,這些煩惱在這裡被滅盡。以阿羅漢道有漏無殘留地被滅盡,無明漏無殘留地被滅盡,這些煩惱在這裡被滅盡。
  因無惡意而……(中略)因光明想而……因不散亂而……因法的區別(界定)而……因智而……因欣悅而……因初禪而……因第二禪而……因第三禪而……因第四禪而……因虛空無邊處等至而……因識無邊處等至而……因無所有處等至而……因非想非非想處等至而……因地遍處而……因水遍處而……因火遍處而……因風遍處而……因青遍處而……因黃遍處而……因赤遍處而……因白遍處而……因虛空遍處而……因識遍處而……因佛隨念而……因法隨念而……因僧團隨念而……因戒隨念而……因施捨隨念而……因天隨念而……因入出息念而……因 死念而……因身至念而……因寂靜隨念而……因腫脹想而……因青瘀想而……因膿爛想而……因斷壞想而……因食殘想而……因離散想而……因斬離想而……因血塗想而……因蟲食想而……因骨想而……
  81.因長的吸氣而(中略)……因長的呼氣而……因短的吸氣而……因短的呼氣而……因經驗一切身的吸氣而……因經驗一切身的呼氣而……因使身行寧靜的吸氣而……因使身行寧靜的呼氣而……因經驗喜的吸氣而……因經驗喜的呼氣而……因經驗樂的吸氣而……因經驗樂的呼氣而……因經驗心行的吸氣而……因經驗心行的呼氣而……因使心行寧靜的吸氣而……因使心行寧靜的呼氣而……因經驗心的吸氣而……因經驗心的呼氣而……因使心極喜悅的吸氣而……因使心極喜悅的呼氣而……集中心的……(中略)使心解脫的……隨看無常的……隨看離貪的……隨看滅的……因隨看斷念的吸氣而……因隨看斷念的呼氣而心一境性不散亂為定,因該定而生起智,以該智而諸被滅盡,像這樣,奢摩他在先(第一),智在後,以該智而有諸漏的滅盡,因為那樣被稱為:以不散亂清淨性在煩惱斷絕上的慧為無間定智。
  「諸漏」:什麼是那些諸漏?欲漏、有漏、見的煩惱、無明漏。諸漏在哪裡被滅盡?以須陀洹道[邪]見的煩惱無殘留地被滅盡,會落入苦界之欲漏被滅盡,會落入苦界之有漏被滅盡,會落入苦界之無明漏被滅盡,這些煩惱在這裡被滅盡。以一來道粗的之欲漏被滅盡,與其同存續之有漏被滅盡,與其同存續之無明漏被滅盡,這些煩惱在這裡被滅盡。以不還道欲漏無殘留地被滅盡,與其同存續之有漏被滅盡,與其同存續之無明漏被滅盡,這些煩惱在這裡被滅盡。以阿羅漢道有漏無殘留地被滅盡,無明漏無殘留地被滅盡,這些煩惱在這裡被滅盡。它以已知義為智,以了知義為慧,因為那樣被稱為:以不散亂清淨性在煩惱斷絕上的慧為無間定智。
  無間定智的說明第三十二[終了]。
 33.無諍住處智的說明
  82.怎樣是看見增上與寂靜住處的到達之勝妙勝解狀態的慧為無諍住處智?「看見增上」:以無常隨看為看見增上;以苦隨看為看見增上;以無我隨看為看見增上;在色上以無常隨看為看見增上;在色上以苦隨看為看見增上;在色上以無我隨看為看見增上;在受上……(中略)在想上……在諸行上……在識上……在眼上……(中略)在老死上以無常隨看為看見增上;在老死上以苦隨看為看見增上;在老死上以無我隨看為看見增上。
  「與寂靜住處的到達」:空住處為寂靜住處的到達;無相住處為寂靜住處的到達;無願住處為寂靜住處的到達;
  「勝妙勝解狀態」:在空上的勝解狀態為勝妙勝解狀態;在無相上的勝解狀態為勝妙勝解狀態;在無願上的勝解狀態為勝妙勝解狀態。
  「無諍住處」:初禪為無諍住處;第二禪為無諍住處;第三禪為無諍住處;第四禪為無諍住處;虛空無邊處等至為無諍住處……(中略)非想非非想處等至為無諍住處。
  「無諍住處」以何義為無諍住處?「以初禪除去諸蓋」為無諍住處;「以第二禪除去諸尋伺」為無諍住處;「以第三禪除去喜」為無諍住處;「以第四禪除去樂苦」為無諍住處;「以虛空無邊處等至除去色想、有對想、種種想」為無諍住處;「以識無邊處等至除去虛空無邊處想」為無諍住處;「以無所有處等至除去識無邊處想」為無諍住處;「以非想非非想處等至除去無所有處想」為無諍住處,這是無諍住處。它以已知義為智,以了知義為慧,因為那樣被稱為:看見增上與寂靜住處的到達之勝妙勝解狀態的慧為無諍住處智。
  無諍住處智的說明第三十三[終了]。
 34.滅等至智的說明
  83.怎樣是具備二種力、三種行的安息、十六種智的行為、九種定的行為而成為自在狀態的慧為滅等至智?
  「二種力」:奢摩他力、毘婆舍那力。什麽是奢摩他力?因離欲而心一境性不散亂為奢摩他力;因無惡意而心一境性不散亂為奢摩他力;因光明想心一境性不散亂為奢摩他力;因不散亂而心一境性不散亂為奢摩他力……(中略)因隨看斷念地吸氣而心一境性不散亂為奢摩他力;因隨看斷念地呼氣而心一境性不散亂為奢摩他力。
  「奢摩他力」以何義為奢摩他力?「以初禪在蓋上不會被搖動」為奢摩他力;「以第二禪在尋伺上不會被搖動」為奢摩他力;「以第三禪在喜上不會被搖動」為奢摩他力;「以第四禪在樂苦上不會被搖動」為奢摩他力;「以虛空無邊處等至在色想、有對想、種種想上不會被搖動」為奢摩他力;「以識無邊處等至在虛空無邊處想上不會被搖動」為奢摩他力;「以無所有處等至在識無邊處想上不會被搖動」為奢摩他力;「以非想非非想處等至在無所有處想上不會被搖動」為奢摩他力;「在掉舉與掉舉俱行的諸污染及諸蘊上不會被搖動、不移動、不顫動」為奢摩他力,這是奢摩他力。
  什麽是毘婆舍那力?以無常隨看為毘婆舍那力;以苦隨看為毘婆舍那力;以無我隨看為毘婆舍那力;以厭隨看為毘婆舍那力;以離貪隨看為毘婆舍那力;以滅隨看為毘婆舍那力;以斷念隨看為毘婆舍那力;以在色上無常隨看為毘婆舍那力……(中略)以在色上斷念隨看為毘婆舍那力;在受上……(中略)在想上……在諸行上……在識上……在眼上……(中略)在老死上以無常隨看為毘婆舍那力……(中略)在老死上以斷念隨看為毘婆舍那力。
  「毘婆舍那力」以何義為毘婆舍那力?「以無常隨看在常想上不會被搖動」為毘婆舍那力;「以苦隨看在樂想上不會被搖動」為毘婆舍那力;「以無我隨看在真我想上不會被搖動」為毘婆舍那力;「以厭隨看在歡喜上不會被搖動」為毘婆舍那力;「以離貪隨看在貪上不會被搖動」為毘婆舍那力;「以滅隨看在集起上不會被搖動」為毘婆舍那力;「以斷念隨看在執取上不會被搖動」為毘婆舍那力;「在無明與無明俱行的諸污染及諸蘊上不會被搖動、不移動、不顫動」為毘婆舍那力,這是毘婆舍那力。
  「三種行的安息」:什麼是三種行的安息?對進入第二禪者尋伺的語行被安息了;對進入第四禪者吸氣呼氣的身行被安息了;對進入想受滅者想與受的心行被安息了,這是三種行的安息。
  84.「十六種智的行為」:什麼是十六種智的行為?無常隨看是智的行為;苦隨看是智的行為;無我隨看是智的行為;厭隨看是智的行為;離貪隨看是智的行為;滅隨看是智的行為;斷念隨看是智的行為;轉回隨看是智的行為;須陀洹道是智的行為;須陀洹果等至是智的行為;一來道是智的行為;一來果等至是智的行為;不還道是智的行為;不還果等至是智的行為;阿羅漢道是智的行為;阿羅漢果等至是智的行為,這是十六種智的行為。
  85.「九種定的行為」:什麼是九種定的行為?初禪是定的行為;第二禪是定的行為;第三禪是定的行為;第四禪是定的行為;虛空無邊處等至……(中略)識無邊處等至……無所有處等至……非想非非想處等至是定的行為;想受滅等至是定的行為。為了得到初禪之目的有尋、伺、喜、樂、心一境性……(中略)為了得到非想非非想處等至之目的有尋、伺、喜、樂、心一境性,這是九種定的行為。
  「自在」:有五自在:轉向自在、進入自在、決意自在、出定自在、觀察自在。想要在何處、何時、多久時間轉向初禪他對轉向沒有遲鈍為轉向自在;想要在何處、何時、多久時間進入初禪他對進入沒有遲鈍為進入自在;想要在何處、何時、多久時間確立(決意)初禪他對決意沒有遲鈍為決意自在;想要在何處、何時、多久時間出來初禪他對出定沒有遲鈍為出定自在;想要在何處、何時、多久時間觀察初禪他對觀察沒有遲鈍為觀察自在。
  第二禪……(中略)想要在何處、何時、多久時間轉向非想非非想處等至他對轉向沒有遲鈍為轉向自在;想要在何處、何時、多久時間進入非想非非想處等至……確立(決意)……出來……觀察非想非非想處等至他對觀察沒有遲鈍為觀察自在,這是五自在。它以已知義為智,以了知義為慧,因為那樣被稱為:具備二種力、三種行的安息、十六種智的行為、九種定的行為而成為自在狀態的慧為滅等至智。
  滅等至智的說明第三十四[終了]。
 35.般涅槃智的說明
  86.怎樣是正知者在流轉永盡上的慧為般涅槃智?這裡,正知者以離欲終結欲的意欲的流轉;以無害意終結害意的流轉;以光明想終結惛沈睡眠的流轉;以不散亂終結掉舉的流轉;以法的區別(界定)終結疑的……(中略)以智終結無明的……以欣悅終結不樂的……以初禪終結諸蓋的流轉……(中略)以阿羅漢道終結一切污染的流轉。
  又或當正知者以無餘涅槃界證涅槃時,就終結這眼的流轉,不生起其它眼的流轉,就終結這耳的流轉……(中略)鼻的流轉……舌的流轉……身的流轉……就終結這意的流轉,不生起其它意的流轉,這是正知者在流轉永盡上的慧為般涅槃智。它以已知義為智,以了知義為慧,因為那樣被稱為:正知者在流轉永盡上的慧為般涅槃智。
  般涅槃智的說明第三十五[終了]。
 36.齊頭者義智的說明
  87.怎樣是對一切法在完全斷絕與滅上不現起狀態的慧為齊頭者義智?「一切法」:五蘊、十二處、十八界、善法、不善法、無記法,欲界法、色界法、無色界法、不繫屬法。「完全斷絕」:以離欲完全斷絕欲的意欲;以無惡意完全斷絕惡意;以光明想完全斷絕惛沈睡眠;以不散亂完全斷絕掉舉;以法的區別(界定)完全斷絕疑;以智完全斷絕無明;以欣悅完全斷絕不樂;以初禪完全斷絕諸蓋……(中略)以阿羅漢道完全斷絕一切污染。
  「滅」:以離欲滅欲的意欲;以無惡意滅惡意;以光明想滅惛沈睡眠;以不散亂滅掉舉;以法的區別滅疑;以智滅無明;以欣悅滅不樂;以初禪滅諸蓋……(中略)以阿羅漢道滅一切污染。
  「不現起狀態」:已得到離欲者欲的意欲不現起;已得到無惡意者惡意不現起;已得到光明想者惛沈睡眠不現起;已得到不散亂者掉舉不現起;已得到法的區別者疑不現起;已得到智者無明不現起;已得到欣悅者不樂不現起;已得到初禪者諸蓋不現起……(中略)已得到阿羅漢道者一切污染不現起。
  「齊(等同)」:離欲為欲的意欲捨斷狀態的等同;無惡意為惡意捨斷狀態的等同;光明想為惛沈睡眠捨斷狀態的等同;不散亂為掉舉捨斷狀態的等同;法的區別為疑捨斷狀態的等同;智為無明捨斷狀態的等同;欣悅為不樂捨斷狀態的等同;初禪為諸蓋捨斷狀態的等同……(中略)阿羅漢道為一切污染捨斷狀態的等同。
  「頭」:有十三種頭:障礙的頭為渴愛、繫縛的頭為慢、取著的頭為[邪]見、散亂的頭為掉舉、污染的頭為無明、勝解的頭為信、努力的頭為活力、現起的頭為念、不散亂的頭為定、看見的頭為慧、流轉[生死]的頭為命根、行境的頭為解脫、行的頭為滅。它以已知義為智,以了知義為慧,因為那樣被稱為:對一切法在完全斷絕與滅上不現起狀態的慧為齊頭者義智。
  齊頭者義智的說明第三十六[終了]。
 37.削減義智的說明
  88.怎樣是在分離、種種火永盡上的慧為削減義智?「分離(個個)的」:貪是[與解脫]分離的;瞋是分離的;癡是分離的;憤怒……(中略)怨恨……藏惡……專橫……嫉妒……慳吝……偽詐……狡猾……頑固……激情……慢……極慢……憍慢……放逸……一切污染……一切惡行……一切造作……一切導向有的業(行為)[是分離的]。
  「種種、單一」:欲的意欲為種種;離欲為單一,惡意為種種;無惡意為單一,惛沈睡眠為種種;光明想為單一,掉舉為種種;不散亂為單一,疑為種種;法的區別(界定)為單一,無明為種種;智為單一,不樂為種種;欣悅為單一,諸蓋為種種;初禪為單一……(中略)一切污染為種種;阿羅漢道為單一。
  「火」:有五火:行為火、德行火、慧火、福德火、法火。以行為火的加熱性終結破戒火,以德行火的加熱性終結無德火,以慧火的加熱性終結劣慧火,以福德火的加熱性終結非福德火,以法火的加熱性終結非法火。
  「削減」:欲的意欲為不削減;離欲為削減,惡意為不削減;無惡意為削減,惛沈睡眠為不削減;光明想為削減,掉舉為不削減;不散亂為削減,疑為不削減;法的區別為削減,無明為不削減;智為削減,不樂為不削減;欣悅為削減,諸蓋為不削減;初禪為削減……(中略)一切污染為不削減;阿羅漢道為削減。它以已知義為智,以了知義為慧,因為那樣被稱為:在分離、種種火永盡上的慧為削減義智。
  削減義智的說明第三十七[終了]。
 38.活力的激發智的說明
  89.怎樣是在不退縮、自我努力、努力義上的慧為活力的激發智?為了未生起惡不善法的不生起,在不退縮、自我努力、努力義上的慧為活力的激發智。為了已生起惡不善法的捨斷,在不退縮、自我努力、努力義上的慧為活力的激發智。為了未生起善法的生起,在不退縮、自我努力、努力義上的慧為活力的激發智。為了已生起善法的存續、不忘失、增大、成滿、修習圓滿,在不退縮、自我努力、努力義上的慧為活力的激發智。
  為了未生起欲的意欲之不生起,在不退縮、自我努力、努力義上的慧為活力的激發智。為了已生起欲的意欲之捨斷,在不退縮、自我努力、努力義上的慧為活力的激發智。為了未生起離欲的生起,在不退縮、自我努力、努力義上的慧為活力的激發智。為了已生起離欲的存續、不忘失、增大、成滿、修習圓滿,在不退縮、自我努力、努力義上的慧為活力的激發智。
  ……(中略)
  為了未生起一切污染的不生起,在不退縮、自我努力、努力義上的慧為活力的激發智。為了已生起一切污染的捨斷,在不退縮、自我努力、努力義上的慧為活力的激發智。為了未生起阿羅漢道的生起,在不退縮、自我努力、努力義上的慧為活力的激發智。為了已生起阿羅漢道的存續、不忘失、增大、成滿、修習圓滿,在不退縮、自我努力、努力義上的慧為活力的激發智。它以已知義為智,以了知義為慧,因為那樣被稱為:在不退縮、自我努力、努力義上的慧為活力的激發智。
  活力的激發智的說明第三十八[終了]。
 39.義理開示智的說明
  90.怎樣是種種法說明的慧為義理開示智?「種種法」:五蘊、十二處、十八界、善法、不善法、無記法、欲界法、色界法、無色界法、不繫屬法。
  「說明(變明亮狀態)」:說明色為無常的;說明色為苦的;說明色為無我;受……(中略)想……諸行……識……眼……(中略)說明老死為無常的;說明老死為苦的;說明老死為無我。
  「義理開示智」:捨斷欲的意欲者開示離欲義,捨斷惡意者開示無惡意義,捨斷惛沈睡眠者開示光明想義,捨斷掉舉者開示不散亂義,捨斷疑者開示法的區別(界定)義,捨斷無明者開示智義,捨斷不樂者開示欣悅義,捨斷諸蓋者開示初禪義……(中略)捨斷一切污染者開示阿羅漢道義。它以已知義為智,以了知義為慧,因為那樣被稱為:種種法說明的慧為義理開示智。
  義理開示智的說明第三十九[終了]。
 40.看見清淨智的說明
  91.怎樣是在一切法的一攝性、種種、單一之貫通上的慧為看見清淨智?「一切法」:五蘊……(中略)不繫屬法。
  「一攝性(包含能力)」:以十二種行相一切法為一攝性:以真實義、以無我義、以諦義、以貫通義、以證知義、以遍知義、以法義、以界義、以所知義、以作證義、以觸義、以現觀義,以這十二種行相一切法為一攝性。
  「種種、單一」:欲的意欲為種種;離欲為單一……(中略)[同88節]一切污染為種種;阿羅漢道為單一。
  「在貫通上」:貫通苦諦之遍知的貫通;貫通集諦之捨斷的貫通;貫通滅諦之作證的貫通;貫通道諦之修習的貫通。
  「看見清淨」:在須陀洹道剎那看見變成清淨;在須陀洹果剎那看見已變成清淨;在一來道剎那看見變成清淨;在一來果剎那看見已變成清淨;在不還道剎那看見變成清淨;在不還果剎那看見已變成清淨;在阿羅漢道剎那看見變成清淨;在阿羅漢果剎那看見已變成清淨。它以已知義為智,以了知義為慧,因為那樣被稱為:在一切法的一攝性、種種、單一之貫通上的慧為看見清淨智。
  看見清淨智的說明第四十[終了]。
 41.接受智的說明
  92.怎樣是已知道狀態的慧為接受智?已知道色為無常的;已知道色為苦的;已知道色為無我,「凡已知道者他接受」是已知道狀態的慧為接受智。受……(中略)想……諸行……識……眼……(中略)已知道老死為無常的;已知道老死為苦的;已知道老死為無我,「凡已知道者他接受」是已知道狀態的慧為接受智。它以已知義為智,以了知義為慧,因為那樣被稱為:已知道狀態的慧為接受智。
  接受智的說明第四十一[終了]。
 42.深解智的說明
  93.怎樣是觸達狀態的慧為深解智?觸達色為無常的;觸達色為苦的;觸達色為無我,「凡觸達者他深解」是觸達狀態的慧為深解智。受……(中略)想……諸行……識……眼……(中略)觸達老死為無常的;觸達老死為苦的;觸達老死為無我,「凡觸達者他深解」是觸達狀態的慧為深解智。它以已知義為智,以了知義為慧,因為那樣被稱為:觸達狀態的慧為深解智。
  深解智的說明第四十二[終了]。
 43.部分住智的說明
  94.怎樣是在集合上的慧為部分住智?邪見有所感受的;緣邪見的平息也有所感受的,緣正見也有所感受的;緣正見的平息也有所感受的,緣邪志也有所感受的;緣邪志的平息也有所感受的,緣正志也有所感受的;緣正志的平息也有所感受的……(中略)緣邪解脫也有所感受的;緣邪解脫的平息也有所感受的,緣正解脫也有所感受的;緣正解脫的平息也有所感受的,緣欲也有所感受的;緣欲的平息也有所感受的,緣尋也有所感受的;緣尋的平息也有所感受的,緣想也有所感受的;緣想的平息也有所感受的,有未被平息的欲與有未被平息的尋及有未被平息的想:緣那個也有所感受的;有已被平息的欲與有未被平息的尋及有未被平息的想:緣那個也有所感受的;有已被平息的欲與有已被平息的尋及有未被平息的想:緣那個也有所感受的;有已被平息的欲與有已被平息的尋及有已被平息的想:緣那個也有所感受的。為了未到達的到達有,當抵達該處時,緣那個也有所感受的。它以已知義為智,以了知義為慧,因為那樣被稱為:在集合上的慧為部分住智。
  部分住智的說明第四十三[終了]。
 44.-49.六轉回智的說明
  95.怎樣是增上狀態的慧為想的轉回智?「離欲增上狀態的慧從欲的意欲之想轉回」是增上狀態的慧為想的轉回智;「無惡意增上狀態的慧從惡意之想轉回」是增上狀態的慧為想的轉回智;「光明想增上狀態的慧從惛沈睡眠之想轉回」是增上狀態的慧為想的轉回智;「不散亂增上狀態的慧從掉舉之想轉回」是增上狀態的慧為想的轉回智;「法的區別(界定)增上狀態的慧從疑之想轉回」是增上狀態的慧為想的轉回智;「智增上狀態的慧從無明之想轉回」是增上狀態的慧為想的轉回智;「欣悅增上狀態的慧從不樂之想轉回」是增上狀態的慧為想的轉回智;「初禪增上狀態的慧從諸蓋之想轉回」是增上狀態的慧為想的轉回智……(中略)「阿羅漢道增上狀態的慧從一切污染之想轉回」是增上狀態的慧為想的轉回智。它以已知義為智,以了知義為慧,因為那樣被稱為:增上狀態的慧為想的轉回智。
  96.怎樣是在種種性上的慧為意向的轉回智?「欲的意欲為種種,離欲為單一,當意圖離欲的單一時,心從欲的意欲轉回」是在種種性上的慧為意向的轉回智;「惡意為種種,無惡意為單一,當意圖無惡意的單一時,心從惡意轉回」是在種種性上的慧為意向的轉回智;「惛沈睡眠為種種,光明想為單一,當意圖光明想的單一時,心從惛沈睡眠轉回」是在種種性上的慧為意向的轉回智……(中略)「一切污染為種種,阿羅漢道為單一,當意圖阿羅漢道的單一時,心從一切污染轉回」是在種種性上的慧為意向的轉回智。它以已知義為智,以了知義為慧,因為那樣被稱為:在種種性上的慧為意向的轉回智。
  97.怎樣是在確立上的慧為心的轉回智?「當捨斷欲的意欲時,因離欲而心確立」是在確立上的慧為心的轉回智;「當捨斷惡意時,因無惡意而心確立」是在確立上的慧為心的轉回智;「當捨斷惛沈睡眠時,因光明想而心確立」是在確立上的慧為心的轉回智……(中略)「當捨斷一切污染時,因阿羅漢道而心確立」是在確立上的慧為心的轉回智。它以已知義為智,以了知義為慧,因為那樣被稱為:在確立上的慧為心的轉回智。
  98.怎樣是在空上的慧為智的轉回智?「當如實知見眼以我、或我所、或常、或恆、或常住、或不變易法是空時,智從眼的執著轉回」是在空上的慧為智的轉回智;耳是空……(中略)鼻是空……舌是空……身是空……「當如實知見意以我、或我所、或常、或恆、或常住、或不變易法是空時,智從意的執著轉回」是在空上的慧為智的轉回智。它以已知義為智,以了知義為慧,因為那樣被稱為:在空上的慧為智的轉回智。
  99.怎樣是在捨棄上的慧為解脫的轉回智?「以離欲捨棄欲的意欲」是在捨棄上的慧為解脫的轉回智;「以無惡意捨棄惡意」是在捨棄上的慧為解脫的轉回智;「以光明想捨棄惛沈睡眠」是在捨棄上的慧為解脫的轉回智;「以不散亂捨棄掉舉」是在捨棄上的慧為解脫的轉回智;「以法的區別(界定)捨棄疑」是在捨棄上的慧為解脫的轉回智……(中略)「以阿羅漢道捨棄一切污染」是在捨棄上的慧為解脫的轉回智。它以已知義為智,以了知義為慧,因為那樣被稱為:在捨棄上的慧為解脫的轉回智。
  100.怎樣是在真實義上的慧為諦的轉回智?「當遍知苦的壓迫義、有為義、熱惱義、變易義時,他轉回」是在真實義上的慧為諦的轉回智;「當捨斷集的堆積義、因由義、繫縛義、障礙義時,他轉回」是在真實義上的慧為諦的轉回智;「當作證滅的出離義、遠離義、無為義、不死義時,他轉回」是在真實義上的慧為諦的轉回智;「當修習道的出離義、因義、看見義、增上義時,他轉回」是在真實義上的慧為諦的轉回智。
  有想的轉回、意向的轉回、心的轉回、智的轉回、解脫的轉回、諦的轉回。「當認知時他轉回」為想的轉回;「當意圖時他轉回」為意向的轉回;「當識知時他轉回」為心的轉回;「當作智時他轉回」為智的轉回;「當捨棄時他轉回」為解脫的轉回;「在真實義上他轉回」為諦的轉回。
  想的轉回處即意向的轉回處;意向的轉回處即想的轉回處,想的轉回、意向的轉回處即心的轉回處;心的轉回處即想的轉回、意向的轉回處,想的轉回、意向的轉回、心的轉回處即智的轉回處;智的轉回處即想的轉回、意向的轉回、心的轉回處,想的轉回、意向的轉回、心的轉回、智的轉回處即解脫的轉回處;解脫的轉回處即想的轉回、意向的轉回、心的轉回、智的轉回處,想的轉回、意向的轉回、心的轉回、智的轉回、解脫的轉回處即諦的轉回處;諦的轉回處即想的轉回、意向的轉回、心的轉回、智的轉回、解脫的轉回處。它以已知義為智,以了知義為慧,因為那樣被稱為:在真實義上的慧為諦的轉回智。
  六轉回智的說明第四十九[終了]。
 50.神通種類智的說明
  101.怎樣是身心被單一區別(界定)狀態及樂想與輕想因確立而在成功義上的慧為神通種類智?這裡,比丘修習具備意欲定勤奮之行的神足,修習具備活力定勤奮之行的神足,修習具備心定勤奮之行的神足,修習具備考察定勤奮之行的神足,他在這四神足上使心遍修習、調御,作柔軟、適合作業的,他在這四神足上使心遍修習、調御,作柔軟、適合作業的後,安置(放在一起)身在心上,也安置心在身上,使心因身而變化;使身因心而變化,心因身而確立;身因心而確立,使心因身而變化身因心而變化、心因身而確立身因心而確立後,在身上進入樂想與輕想後而住,以像這樣修習、遍淨的、淨化的心,他抽出心使轉向神通種類智:他體驗各種神通種類。
  102.是一個後變成多個,又,是多個後變成一個;現身、隱身、穿牆、穿壘、穿山無阻礙地行走猶如在虛空中;在地中作浮沈猶如在水中,又,在不被破裂的水上行走猶如在地上;在空中以盤腿來去猶如有翅膀的鳥,又,以手碰觸、撫摸這些這麼大神通力、這麼大威力的日月;以身體行使自在直到梵天世界。它以已知義為智,以了知義為慧,因為那樣被稱為:身心被單一區別(界定)狀態及樂想與輕想因確立而在成功義上的慧為神通種類智。
  神通種類智的說明第五十[終了]。
 51.耳界清淨智的說明
  103.怎樣是因尋的遍滿而對種種及單一聲相在深解上的慧為耳界清淨智?這裡,比丘修習具備欲定……(中略)活力定……心定……修習具備考察定勤奮之行的神足,他在這四神足上使心遍修習、調御,作柔軟、適合作業的,他在這四神足上使心遍修習、調御,作柔軟、適合作業的後,作意在遠處聲音的聲音相,也作意在近處聲音的聲音相,也作意粗大聲音的聲音相,也作意微細聲音的聲音相,也作意極柔和聲音的聲音相,也作意在東方聲音的聲音相,也作意在西方聲音的聲音相,也作意在北方聲音的聲音相,也作意在南方聲音的聲音相,也作意在東邊的中間方聲音的聲音相,也作意在西邊的中間方聲音的聲音相,也作意在北邊的中間方聲音的聲音相,也作意在南邊的中間方聲音的聲音相,也作意在下方聲音的聲音相,也作意在上方聲音的聲音相,以像這樣修習、遍淨的、淨化的心,他抽出心使轉向耳界清淨智:以清淨、超越常人的天耳界聽到二者的聲音:「天與人,以及在遠處、近處。」它以已知義為智,以了知義為慧,因為那樣被稱為:因尋的遍滿而對種種及單一聲相在深解上的慧為耳界清淨智。
  耳界清淨智的說明第五十一[終了]。
 52.他心智的說明
  104.怎樣是因三心的遍滿狀態及諸根的明淨而在種種及單一識的行為深解上的慧為他心智?這裡,比丘修習具備意欲定勤奮之行的神足,活力定……(中略)心定……(中略)修習具備考察定勤奮之行的神足,他在這四神足上使心遍修習、調御,作柔軟、適合作業的,他在這四神足上使心遍修習、調御,作柔軟、適合作業的後這麼知道:「這色被喜悅根等起;這色被憂根等起;這色被平靜根等起。」以像這樣修習、遍淨的、淨化的心,他抽出心使轉向他心智:他對其他眾生、其他個人以心熟知心後知道:有貪的心為『有貪的心』,離貪的心知道為『離貪的心』;有瞋的心……(中略)離瞋的心……有癡的心……離癡的心……收斂的心……散亂的心……廣大的心……未廣大的心……有更上的心……無更上的心……得定的心……未得定的心……已解脫的心……知道未解脫的心為『未解脫的心』。它以已知義為智,以了知義為慧,因為那樣被稱為:因三心的遍滿狀態及諸根的明淨而在種種及單一識的行為深解上的慧為他心智。
  他心智的說明第五十二[終了]。
 53.前世住處回憶智的說明
  105.怎樣是因對緣的流轉法種種及單一業遍滿而在深解上的慧為前世住處回憶智?這裡,比丘修習具備欲定……(中略)作柔軟、適合作業的後這麼知道:在這個存在時那個存在,以這個的生起那個生起,即:以無明為緣有諸行;以行為緣有識;以識為緣有名色;以名色為緣有六處;以六處為緣有觸;以觸為緣有受;以受為緣有渴愛;以渴愛為緣有取;以取為緣有有;以有為緣有生;以生為緣老、死、愁、悲、苦、憂、絕望生成,這樣是這整個苦蘊
  以像這樣修習、遍淨的、淨化的心,他抽出心使轉向前世住處回憶智:他回憶(隨念)許多前世住處,即:一生、二生、三生、四生、五生、十生、二十生、三十生、四十生、五十生、百生、千生、十萬生、許多壞劫、許多成劫、許多壞成劫:「在那裡我是這樣的名、這樣的姓氏、這樣的容色、這樣的食物、這樣的苦樂感受、這樣的壽長,那位從那裡死後我出生在那裡,在那裡我又是這樣的名、這樣的姓氏、這樣的容色、這樣的食物、這樣的苦樂感受、這樣的壽長,那位從那裡死後被再生在這裡。」像這樣,他回憶起許多有行相的、有境遇的前世住處。它以已知義為智,以了知義為慧,因為那樣被稱為:因對緣的流轉法種種及單一業遍滿而在深解上的慧為前世住處回憶智。
  前世住處回憶智的說明第五十三[終了]。
 54.天眼智的說明
  106.怎樣是因光明而對種種及單一色相在看見義上的慧為天眼智?這裡,比丘修習具備意欲定勤奮之行的神足,活力定……(中略)心定……(中略)修習具備考察定勤奮之行的神足,他在這四神足上使心遍修習、調御,作柔軟、適合作業的,他在這四神足上使心遍修習、調御,作柔軟、適合作業的後作意光明想,決意白天想:在夜間如在白天那樣地,在白天如在夜間那樣地,像這樣,以打開的、無覆蓋的心,修習有光輝的心。以像這樣修習、遍淨的、淨化的心,他抽出心使轉向眾生死亡往生智,以清淨、超越常人的天眼看見死沒往生的眾生:下劣的、勝妙的,美的、醜的,善去的、惡去的,知道依業到達的眾生:「確實,這些尊師眾生具備身惡行、具備語惡行、具備意惡行,是對聖者斥責者、邪見者、邪見行為的受持者,他們以身體的崩解,死後已往生苦界惡趣下界、地獄,尊師們!或者,這些眾生具備身善行、具備語善行、具備意善行,是對聖者不斥責者、正見者、正見行為的受持者,他們以身體的崩解,死後已往生善趣、天界。」這樣,以清淨、超越常人的天眼看見死沒往生的眾生:下劣的、勝妙的,美的、醜的,善去的、惡去的,知道依業到達的眾生。它以已知義為智,以了知義為慧,因為那樣被稱為:因光明而對種種及單一色相在看見義上的慧為天眼智。
  天眼智的說明第五十四[終了]。
 55.的滅盡智的說明
  107.怎樣是以六十四種行相對三根成為自在狀態的慧為諸漏的滅盡智?對哪三根?對『我將知未知的』根、對完全智根、對具知根
  『我將知未知的』根來到幾處?完全智根來到幾處?具知根來到幾處?『我將知未知的』根來到一處:須陀洹道,完全智根來到六處:須陀洹果、一來道、一來果、不還道、不還果、阿羅漢道,具知根來到一處:阿羅漢果。
  在須陀洹道剎那對『我將知未知的』根有信根的勝解隨從;有活力根的努力隨從;有念根的現起隨從;有定根的不散亂隨從;有慧根的看見隨從;有意根的識知隨從;有喜悅根的潤澤隨從;有命根的轉起相續增上隨從。在須陀洹道剎那所生諸法除了心生(等起)色外一切都是善的,一切都是無的,一切都是出離的,一切都是導向拆解的,一切都是出世間的,一切都是以涅槃為所緣的。在須陀洹道剎那對『我將知未知的』根這八根是俱行隨從的、是互相隨從的、是依止隨從的、是相應隨從的、是俱行的、是俱生的、是相雜的、是相應的,它們就是它的行相與隨從。
  在須陀洹果剎那對完全智根有信根的勝解隨從;有活力根的努力隨從;有念根的現起隨從;有定根的不散亂隨從;有慧根的看見隨從;有意根的識知隨從;有喜悅根的潤澤隨從;有命根的轉起相續增上隨從。在須陀洹果剎那所生諸法除了心生色外一切都是無記的,一切都是無煩惱的,一切都是出世間的,一切都是以涅槃為所緣的。在須陀洹果剎那對完全智根這八根是俱行隨從的、是互相隨從的、是依止隨從的、是相應隨從的、是俱行的、是俱生的、是相雜的、是相應的,它們就是它的行相與隨從。
  在一來道剎那……(中略)在一來果剎那……(中略)在不還道剎那……(中略)在不還果剎那……(中略)在阿羅漢道剎那對完全智根有信根的勝解隨從……(中略)有命根的轉起相續增上隨從。在阿羅漢道剎那所生諸法除了心生色外一切都是善的,一切都是無煩惱的,一切都是出離的,一切都是導向拆解的,一切都是出世間的,一切都是以涅槃為所緣的。在阿羅漢道剎那對完全智根這八根是俱行隨從的、是互相隨從的、是依止隨從的、是相應隨從的、是俱行的、是俱生的、是相雜的、是相應的,它們就是它的行相與隨從。
  在阿羅漢果剎那對具知根有信根的勝解隨從;有活力根的努力隨從;有念根的現起隨從;有定根的不散亂隨從;有慧根的看見隨從;有意根的識知隨從;有喜悅根的潤澤隨從;有命根的轉起相續增上隨從。在阿羅漢果剎那所生諸法除了心生色外一切都是無記的,一切都是無煩惱的,一切都是出世間的,一切都是以涅槃為所緣的。在阿羅漢果剎那對具知根這八根是俱行隨從的、是互相隨從的、是依止隨從的、是相應隨從的、是俱行的、是俱生的、是相雜的、是相應的,它們就是它的行相與隨從。像這樣,這八個八有六十四。
  「諸漏」:什麼是那些諸漏?欲漏、有漏、見的煩惱、無明漏。諸漏在哪裡被滅盡?以須陀洹道[邪]見的煩惱無殘留地被滅盡,會落入苦界之欲漏被滅盡,會落入苦界之有漏被滅盡,會落入苦界之無明漏被滅盡,這些煩惱在這裡被滅盡。以一來道粗的之欲漏被滅盡,與其同存續之有漏被滅盡,與其同存續之無明漏被滅盡,這些煩惱在這裡被滅盡。以不還道欲漏無殘留地被滅盡,與其同存續之有漏被滅盡,與其同存續之無明漏被滅盡,這些煩惱在這裡被滅盡。以阿羅漢道有漏無殘留地被滅盡,無明漏無殘留地被滅盡,這些煩惱在這裡被滅盡。它以已知義為智,以了知義為慧,因為那樣被稱為:以六十四種行相對三根成為自在狀態的慧為諸漏的滅盡智。
  的滅盡智的說明第五十五[終了]。
 56.-63.諦智四個一組二種的說明
  108.怎樣是在遍知義上的慧為苦智?在捨斷義上的慧為集智?在作證義上的慧為滅智?在修習義上的慧為道智?對苦有壓迫義、有為義、熱惱義、變易義、遍知義,對集有堆積義、因由義、繫縛義、障礙義、捨斷義,對滅有出離義、遠離義、無為義、不死義、作證義,對道有出離義、因義、看見義、增上義、修習義。它以已知義為智,以了知義為慧,因為那樣被稱為:在遍知義上的慧為苦智,在捨斷義上的慧為集智,在作證義上的慧為滅智,在修習義上的慧為道智。
  109.怎樣是苦智?苦集智?苦滅智?導向苦滅道跡智?具備道者的智,這是苦智,這也是苦集智,這也是苦滅智,這也是導向苦滅道跡智。
  在這裡,哪個是苦智?凡關於苦生起慧、知解、簡擇、考察、擇法、識別、辨別、近察、賢智(博學)、熟練、聰敏、審思、深思、審察、廣大(全面)、智慧、英智、毘婆舍那、正知、刺棒、慧、慧根、慧力、慧劍、慧殿堂、慧光明、慧光亮、慧燈光、慧寶、無癡、擇法、正見,這被稱為苦智。關於苦集……(中略)關於苦滅……(中略)凡關於導向苦滅道跡生起慧、知解……(中略)無癡、擇法、正見,這被稱為導向苦滅道跡智。它以已知義為智,以了知義為慧,因為那樣被稱為:苦智,苦集智,苦滅智,導向苦滅道跡智。
  諦智四個一組二種的說明第六十三[終了]。
 64.-67.清淨無礙解智的說明
  110.怎樣是義無礙解智?法無礙解智?詞無礙解智?辯才無礙解智?在諸義上的智為義無礙解[智];在諸法上的智為法無礙解[智];在諸詞上的智為詞無礙解[智];在諸辯才上的智為辯才無礙解[智]。在種種義上的慧為義無礙解智;在種種法上的慧為法無礙解智;在種種詞上的慧為詞無礙解智;在種種辯才上的慧為辯才無礙解智。在義的區別(界定)上的慧為義無礙解智;在法的區別(界定)上的慧為法無礙解智;在詞的區別上的慧為詞無礙解智;在辯才的區別上的慧為辯才無礙解智。
  在義的識別上的慧為義無礙解智;在法的識別上的慧為法無礙解智;在詞的識別上的慧為詞無礙解智;在辯才的識別上的慧為辯才無礙解智。在義的辨別上的慧為義無礙解智;在法的辨別上的慧為法無礙解智;在詞的辨別上的慧為詞無礙解智;在辯才的辨別上的慧為辯才無礙解智。
  在義的區分(種類)上的慧為義無礙解智;在法的區分上的慧為法無礙解智;在詞的區分上的慧為詞無礙解智;在辯才的區分上的慧為辯才無礙解智。在義的顯現上的慧為義無礙解智;在法的顯現上的慧為法無礙解智;在詞的顯現上的慧為詞無礙解智;在辯才的顯現上的慧為辯才無礙解智。
  在義的變亮上的慧為義無礙解智;在法的變亮上的慧為法無礙解智;在詞的變亮的慧為詞無礙解智;在辯才的變亮上的慧為辯才無礙解智。在義的發光(毘盧遮那)上的慧為義無礙解智;在法的發光上的慧為法無礙解智;在詞的發光的慧為詞無礙解智;在辯才的發光上的慧為辯才無礙解智。在義的明亮(解釋)上的慧為義無礙解智;在法的明亮上的慧為法無礙解智;在詞的明亮的慧為詞無礙解智;在辯才的明亮上的慧為辯才無礙解智。它以已知義為智,以了知義為慧,因為那樣被稱為:義無礙解智,法無礙解智,詞無礙解智,辯才無礙解智。
  清淨無礙解智的說明第六十七[終了]。
 68.根之優劣狀態智的說明
  111.怎樣是如來的根之優劣狀態智?這裡,如來看見少塵垢的、多塵垢的;利根的、鈍根的;善行相的、惡行相的;易受教的、難受教的;一些看見在其他世界的罪過與恐怖的、另一些不看見在其他世界的罪過與恐怖的眾生。[SN.6.1]
  「少塵垢的、多塵垢的」:有信的人是少塵垢的;無信的人是多塵垢的,活力已被發動的人是少塵垢的;懈怠的人是多塵垢的,念已現起的人是少塵垢的;念已忘失的人是多塵垢的,得定的人是少塵垢的;不得定的人是多塵垢的,有慧的人是少塵垢的;劣慧的人是多塵垢的。
  「利根的、鈍根的」:有信的人是利根的;無信的人是鈍根的,活力已被發動的人是利根的;懈怠的人是鈍根的,念已現起的人是利根的;念已忘失的人是鈍根的,得定的人是利根的;不得定的人是鈍根的,有慧的人是利根的;劣慧的人是鈍根的。
  「善行相的、惡行相的」:有信的人是善行相的;無信的人是惡行相的,活力已被發動的人是善行相的;懈怠的人是惡行相的,念已現起的人是善行相的;念已忘失的人是惡行相的,得定的人是善行相的;不得定的人是惡行相的,有慧的人是善行相的;劣慧的人是惡行相的。
  「易受教的、難受教的」:有信的人是易受教的;無信的人是難受教的,活力已被發動的人是易受教的;懈怠的人是難受教的,念已現起的人是易受教的;念已忘失的人是難受教的,得定的人是易受教的;不得定的人是難受教的,有慧的人是易受教的;劣慧的人是難受教的。
  「一些看見在其他世界的罪過與恐怖的、另一些不看見在其他世界的罪過與恐怖的」:有信的人是看見在其他世界的罪過與恐怖者;無信的人是不看見在其他世界的罪過與恐怖者,活力已被發動的人是看見在其他世界的罪過與恐怖者;懈怠的人是不看見在其他世界的罪過與恐怖者,念已現起的人是看見在其他世界的罪過與恐怖者;念已忘失的人是不看見在其他世界的罪過與恐怖者,得定的人是看見在其他世界的罪過與恐怖者;不得定的人是不看見在其他世界的罪過與恐怖者,有慧的人是看見在其他世界的罪過與恐怖者;劣慧的人是不看見在其他世界的罪過與恐怖者。
  112.「世間」:蘊世間、界世間、處世間,有之壞失世間、生成之壞失世間、有之得成世間、生成之得成世間。
  一世間:一切眾生是依食存續的。二世間:名與色。三世間:三受。四世間:四食。五世間:五取蘊。六世間:六內處。七世間:七識住。八世間:八世間法。九世間:九眾生住處。十世間:十處。十二世間:十二處。十八世間:十八界。
  「罪過」:一切污染為罪過;一切惡行為罪過;一切造作為罪過;一切導向有的業為罪過。像這樣,在這個世間、在這個罪過上有極恐怖想現前,猶如已拔劍的殺害者。以這五十種行相知道、看見、了知、貫通這些五根。這是如來的根之優劣狀態智。
  根之優劣狀態智的解說第六十八[終了]。
 69.[眾生的]所依與煩惱潛在趨勢智的說明
  113.怎樣是如來之眾生的所依與煩惱潛在趨勢智?這裡,如來知道眾生的所依、煩惱潛在趨勢、行為、志向,了知眾生的能夠、不能夠。什麼是眾生的所依?「世界是常恆的」或「世界是非常恆的」,「世界是有邊的」或「世界是無邊的」,「命即是身體」或「命是一身體是另一」,「死後如來存在」或「死後如來不存在」或「死後如來存在且不存在」或「死後如來既非存在也非不存在」,眾生有像這樣依止有見的或依止無有見的。
  又或不靠近這兩邊而以特定條件性緣所生法上有隨順的接受,或得到如實智。知道欲的依從(追求)者:「這個人是重欲者、欲所依者、欲志向者。」知道欲的依從者:「這個人是重離欲者、離欲所依者、離欲志向者。」知道離欲的依從者:「這個人是重離欲者、離欲所依者、離欲志向者。」知道離欲的依從者:「這個人是重欲者、欲所依者、欲志向者。」知道惡意的依從者:「這個人是重惡意者、惡意所依者、惡意志向者。」知道惡意的依從者:「這個人是[重無惡意者、無惡意所依者、無惡意志向者。」知道無惡意的依從者:「這個人是重無惡意者、無惡意所依者、無惡意志向者。」知道無惡意的依從者:「這個人是重惡意者、惡意所依者、惡意志向者。」知道惛沈睡眠的依從者:]「這個人是重惛沈睡眠者、惛沈睡眠所依者、惛沈睡眠志向者。」知道惛沈睡眠的依從者:「這個人是重光明想者、光明想所依者、光明想志向者。」知道光明想的依從者:「這個人是重光明想者、光明想所依者、光明想志向者。」知道光明想的依從者:「這個人是重惛沈睡眠者、惛沈睡眠所依者、惛沈睡眠志向者。」這是眾生的所依。
  114.什麼是眾生的煩惱潛在趨勢?七種煩惱潛在趨勢:欲貪煩惱潛在趨勢嫌惡煩惱潛在趨勢慢煩惱潛在趨勢見煩惱潛在趨勢疑煩惱潛在趨勢有貪煩惱潛在趨勢無明煩惱潛在趨勢。凡世間中的可愛形色、合意形色,眾生的欲貪煩惱潛在趨勢在這裡潛伏。凡在世間中的不可愛形色、不合意形色,眾生的嫌惡煩惱潛在趨勢在這裡潛伏。像這樣,在這二法中無明已生起,與其同存續之慢、見、疑應該被看到,這是眾生的煩惱潛在趨勢。
  什麽是眾生的行為?福行(福德的作為)、非福行、不動行:少地的或大地的,這是眾生的行為。
  115.什麽是眾生的志向?有低劣志向的眾生,有勝妙志向的眾生。低劣志向的眾生親近、服侍、尊敬低劣志向的眾生;勝妙志向的眾生親近、服侍、尊敬勝妙志向的眾生,過去世也低劣志向的眾生親近、服侍、尊敬低劣志向的眾生;勝妙志向的眾生親近、服侍、尊敬勝妙志向的眾生,未來世也低劣志向的眾生親近、服侍、尊敬低劣志向的眾生;勝妙志向的眾生親近、服侍、尊敬勝妙志向的眾生,這是眾生的志向。
  什麽是眾生的不能夠?凡眾生具備業障礙、具備污染障礙、具備果報障礙、無信、無意欲、劣慧者不能夠在善法上進入正性決定,這是眾生的不能夠。
  什麽是眾生的能夠?凡眾生不具備業障礙、不具備污染障礙、不具備果報障礙、有信、有意欲、有慧者能夠在善法上進入正性決定,這是眾生的能夠。這是如來之眾生的所依與煩惱潛在趨勢智。
  [眾生的]所依與煩惱潛在趨勢智的解說第六十九[終了]。
 70.雙神變智的說明
  116.怎樣是如來的雙神變智?這裡,如來作雙神變不共弟子們:從身體上邊轉起火聚,從身體下邊轉起水的奔流;從身體下邊轉起火聚,從身體上邊轉起水的奔流。從身體東邊轉起火聚,從身體西邊轉起水的奔流;從身體西邊轉起火聚,從身體東邊轉起水的奔流。從右眼轉起火聚,從左眼轉起水的奔流;從左眼轉起火聚,從右眼轉起水的奔流。從右鼻孔轉起火聚,從左鼻孔轉起水的奔流;從左鼻轉起火聚,從右鼻孔轉起水的奔流。從右肩轉起火聚,從左肩轉起水的奔流;從左肩轉起火聚,從右肩轉起水的奔流。從右手轉起火聚,從左手轉起水的奔流;從左手轉起火聚,從右手轉起水的奔流。從右脅轉起火聚,從左脅轉起水的奔流;從左脅轉起火聚,從右脅轉起水的奔流。從右腳轉起火聚,從左腳轉起水的奔流;從左腳轉起火聚,從右腳轉起水的奔流。從每個手指腳趾轉起火聚,從每個手指腳趾間轉起水的奔流;從每個手指腳趾間轉起火聚,從每個手指腳趾轉起水的奔流。從一個接一個毛髮轉起火聚,從另一個接一個毛髮轉起水的奔流。從一一毛孔轉起火聚,從另一一毛孔轉起水的奔流。
  屬於六種色澤:青的、黃的、赤的、白的、深紅、極光淨(透明)的。世尊經行,所化作的或站或坐或作躺臥;世尊站立,所化作的或經行或坐或作躺臥;世尊坐下,所化作的或經行或站或作躺臥;世尊作躺臥,所化作的或經行或站或坐。所化作的經行,世尊或站或坐或作躺臥;所化作的站立,世尊或經行或坐或作躺臥;所化作的坐下,世尊或經行或站或作躺臥;所化作的作躺臥,世尊或經行或站或坐。這是如來的雙神變。
  雙神變智的解說第七十[終了]。
 71.大悲智的說明
  117.怎樣是如來的大悲等至智?從許多種行相對看見的諸佛世尊在眾生上進入大悲:「共住世間是熾燃的。」對看見的諸佛世尊在眾生上進入大悲;「共住世間是努力(前進)的。」對看見的諸佛世尊在眾生上進入大悲「共住世間是前往(精勤)的。」對看見的諸佛世尊在眾生上進入大悲;「共住世間是邪道行的。」對看見的諸佛世尊在眾生上進入大悲;「世間被帶走,是不堅固的。」對看見的諸佛世尊在眾生上進入大悲;「世間無救護所、無保護者。」對看見的諸佛世尊在眾生上進入大悲;「世間非自己的,應該走向捨斷一切。」對看見的諸佛世尊在眾生上進入大悲;「世間是不足的、不滿足的、渴愛的奴隸。」對看見的諸佛世尊在眾生上進入大悲;「共住世間無保護。」對看見的……(中略)「共住世間無歸依所。」對看見的……(中略)「共住世間無歸依者。」對看見的……(中略)。
  「世間是掉舉的,不被平靜下來的」對看見的……(中略)「共住世間是被箭射到的,被許多箭射穿,對那個,除了我們以外其他沒有任何箭被拔除者。」對看見的……(中略)「共住世間是無明黑暗障礙的,像蛋一樣被放入污染的籠子,對那個,除了我們以外其他沒有任何光明的指示者。」對看見的……(中略)「共住世間是進入無明的,像蛋一樣被覆蓋,變成糾纏線軸的、變成打結線球的,成為蘆草與燈心草團的,不超越苦界惡趣下界、輪迴。」對看見的……(中略)「共住世間被無明毒過失完全塗染,成為污染的泥沼。」對看見的……(中略)「共住世間被貪瞋癡結縛糾纏,除了我們以外其他沒有任何結縛被解開者。」對看見的……(中略)。
  「共住世間被渴愛聚(集合)緊綁。」對看見的……(中略)「共住世間被渴愛網覆蓋。」對看見的……(中略)「共住世間被渴愛流沖走。」對看見的……(中略)「共住世間被渴愛結結縛。」對看見的……(中略)「共住世間被渴愛煩惱潛在趨勢跟隨。」對看見的……(中略)「共住世間被渴愛炙熱加熱。」對看見的……(中略)「共住世間被渴愛熱惱燒焦。」對看見的……(中略)。
  「共住世間被見聚(集合)緊綁。」對看見的……(中略)「共住世間被見網覆蓋。」對看見的……(中略)「共住世間被見流沖走。」對看見的……(中略)「共住世間被見結結縛。」對看見的……(中略)「共住世間被見煩惱潛在趨勢跟隨。」對看見的……(中略)「共住世間被見炙熱加熱。」對看見的……(中略)「共住世間被見熱惱燒焦。」對看見的……(中略)。
  「共住世間被生跟隨。」對看見的……(中略)「共住世間被老跟隨。」對看見的……(中略)「共住世間被病征服。」對看見的……(中略)「共住世間被死征服。」對看見的……(中略)「共住世間在苦上被建立。」對看見的……(中略)。
  「共住世間被渴愛縛結。」對看見的……(中略)「共住世間被老的城壁圍起來。」對看見的……(中略)「共住世間被死神的陷阱圍起來。」對看見的……(中略)「共住世間被大繫縛束縛:被貪的繫縛、瞋的繫縛、癡的繫縛、慢的繫縛、見的繫縛、污染的繫縛、惡行的繫縛,對那個,除了我們以外其他沒有任何繫縛的使脫離者。」對看見的……(中略)「共住世間已走向大擁擠(障礙),除了我們以外其他沒有任何空間的指示者。」對看見的……(中略)「共住世間被大障礙妨礙,除了我們以外其他沒有任何障礙的使脫離者。」對看見的……(中略)「共住世間已跌落到大斷崖,除了我們以外其他沒有任何斷崖的拉出者。」對看見的……(中略)「共住世間已走向大險道,除了我們以外其他沒有任何險道的使渡過者。」對看見的……(中略)「共住世間已走向大輪迴,除了我們以外其他沒有任何輪迴的使脫離者。」對看見的……(中略)「共住世間在難行路上繞著轉,除了我們以外其他沒有任何難行路的拉出者。」對看見的……(中略)「共住世間已掉入泥沼中,除了我們以外其他沒有任何泥沼的拉出者。」對看見的……(中略)。
  「共住世間被折磨。」對看見的……(中略)「共住世間被燃燒:被貪火、瞋火、癡火、生、老、死、愁、悲、苦、憂、絕望,除了我們以外其他沒有任何使熄滅者。」對看見的……(中略)「共住世間被邪的引導:被殺害,常無庇護所,[如]已到達刑罰的盜賊。」對看見的……(中略)「共住世間被罪過繫縛束縛,刑場已現前,除了我們以外其他沒有任何繫縛的使脫離者。」對看見的……(中略)「共住世間是無怙的,已到達最高悲愍(悲慘),除了我們以外其他沒有任何庇護者。」對看見的……(中略)「共住世間被苦制伏,長時間被折磨(壓迫)。」對看見的……(中略)「共住世間是貪婪(飢餓)的、常渴(渴望)的。」對看見的……(中略)。
  「共住世間是盲目的、無眼的。」對看見的……(中略)「共住世間導引者已被除掉,無指導者。」對看見的……(中略)「共住世間已躍入邪道,違反正直的,除了我們以外其他沒有任何聖道的引導者。」對看見的……(中略)「共住世間已躍入大暴流,除了我們以外其他沒有任何暴流的拉出者。」對看見的……(中略)
  118.「共住世間被二種惡見纏縛。」對看見的……(中略)「共住世間已做三惡行。」對看見的……(中略)「共住世間被四軛結合,被使四軛上軛。」對看見的……(中略)「共住世間被四種繫結繫縛。」對看見的……(中略)「共住世間被四取執取。」對看見的……(中略)「共住世間被五趣登上(入)。」對看見的……(中略)「共住世間被五種欲染著。」對看見的……(中略)「共住世間被五蓋覆蓋。」對看見的……(中略)「共住世間被六諍論根諍論。」對看見的……(中略)「共住世間被六渴愛身(聚;種類)染著。」對看見的……(中略)「共住世間被六惡見纏縛。」對看見的……(中略)「共住世間被七煩惱潛在趨勢跟隨。」對看見的……(中略)「共住世間被七結結縛。」對看見的……(中略)「共住世間被七慢高舉(貢高)。」對看見的……(中略)「共住世間被八世間法繞著轉。」對看見的……(中略)「共住世間被八邪性分配(支配)。」對看見的……(中略)「共住世間以八種人的過失犯錯(墮落)。」對看見的……(中略)「共住世間被九嫌恨事嫌恨。」對看見的……(中略)「共住世間被九種慢高舉(貢高) 。」對看見的……(中略)「共住世間被九渴愛根法染著。」對看見的……(中略)「共住世間被十污染事污染。」對看見的……(中略)「共住世間被十嫌恨事嫌恨。」對看見的……(中略)「共住世間具備十不善業道。」對看見的……(中略)「共住世間被十結結縛。」對看見的……(中略)「共住世間被十邪性分配(支配)。」對看見的……(中略)「共住世間具備十事邪見。」對看見的……(中略)「共住世間具備十事邊見。」對看見的……(中略)「共住世間被一百零八種渴愛虛妄憶念作虛妄。」對看見的……(中略)「共住世間被六十二惡見(邪見)纏縛。」對看見的諸佛世尊在眾生上進入大悲。
  「於我已渡過而世間未渡過;於我已解脫而世間未解脫;於我已調伏而世間未調伏;於我已寂靜而世間未寂靜;於我已蘇息而世間未蘇息;於我已般涅槃而世間未般涅槃,確實已渡過的我能使渡過;已解脫能使解脫;已調伏能使調伏;已寂靜能使寂靜;已蘇息能使蘇息;已般涅槃能使其他的般涅槃。」對看見的諸佛世尊在眾生上進入大悲。這是如來的大悲等至智。
  大悲智的說明第七十一[終了]。
 72.-73.一切知者智的說明
  119.怎樣是如來的一切知者智?「無殘留地知道一切有為、無為」為一切知者智,「在那裡沒有障礙」為無障礙智。
  120.「知道過去一切」為一切知者智,「在那裡沒有障礙」為無障礙智;「知道未來一切」為一切知者智,「在那裡沒有障礙」為無障礙智;「知道現在一切」為一切知者智,「在那裡沒有障礙」為無障礙智。
  「眼與色,這麼知道那一切」為一切知者智,「在那裡沒有障礙」為無障礙智;耳與聲音……(中略)鼻與氣味……舌與味道……身與所觸……「意與法,這麼知道那一切」為一切知者智,「在那裡沒有障礙」為無障礙智。
  「無常義、苦義、無我義之所及,這麼知道那一切」為一切知者智,「在那裡沒有障礙」為無障礙智;「色的無常義、苦義、無我義之所及,這麼知道那一切」為一切知者智,「在那裡沒有障礙」為無障礙智;受的……(中略)想的……(中略)諸行的……(中略)識的……(中略)眼的……(中略)「老死的無常義、苦義、無我義之所及,這麼知道那一切」為一切知者智,「在那裡沒有障礙」為無障礙智。
  「證知的證知義之所及,這麼知道那一切」為一切知者智,「在那裡沒有障礙」為無障礙智;遍知的遍知義之所及……(中略)捨斷的捨斷義之所及……(中略)修習的修習義之所及……(中略)「作證的作證義之所及,這麼知道那一切」為一切知者智,「在那裡沒有障礙」為無障礙智。
  「蘊的蘊義之所及,這麼知道那一切」為一切知者智,「在那裡沒有障礙」為無障礙智;界的界義之所及……(中略)處的處義之所及……(中略)有為的有為義之所及……(中略)「無為的無為義之所及,這麼知道那一切」為一切知者智,「在那裡沒有障礙」為無障礙智。
  「於善法之所及,這麼知道那一切」為一切知者智,「在那裡沒有障礙」為無障礙智;於不善法之所及……(中略)於欲界法之所及……(中略)於色界法之所及……(中略)於無色界法之所及……(中略)「於不繫屬法之所及,這麼知道那一切」為一切知者智,「在那裡沒有障礙」為無障礙智。
  「苦的苦義之所及,這麼知道那一切」為一切知者智,「在那裡沒有障礙」為無障礙智;集的集義之所及……(中略)滅的滅義之所及……(中略)「道的道義之所及,這麼知道那一切」為一切知者智,「在那裡沒有障礙」為無障礙智。
  「義無礙解的義無礙解義之所及,這麼知道那一切」為一切知者智,「在那裡沒有障礙」為無障礙智;法無礙解的法無礙解義之所及……(中略)詞無礙解的詞無礙解義之所及……(中略)「辯才無礙解的辯才無礙解義之所及,這麼知道那一切」為一切知者智,「在那裡沒有障礙」為無障礙智。
  「根之優劣狀態智之所及,這麼知道那一切」為一切知者智,「在那裡沒有障礙」為無障礙智;眾生的所依與煩惱潛在趨勢智之所及……(中略)雙神變智之所及……(中略)「大悲等至智之所及,這麼知道那一切」為一切知者智,「在那裡沒有障礙」為無障礙智。
  「包括天、魔、梵的世間;包括沙門婆羅門,包括天-人的世代之所見、所聞、所覺、所識、所得、所遍求、被意所隨行之所及,這麼知道那一切」為一切知者智,「在那裡沒有障礙」為無障礙智。
  121.「他在這裡(這個世界)沒有任何未被看見的,還有不被識知、不能被知道的,
   他證知一切凡存在應被引導推論的,如來因為那樣為一切眼者。」
  「一切眼者」,以何義為一切眼者?有十四佛智:苦智為佛智;苦集智為佛智;苦滅智為佛智;導向苦滅道跡智為佛智;義無礙解智為佛智;法無礙解智為佛智;詞無礙解智為佛智;辯才無礙解智為佛智;根之優劣狀態智為佛智;眾生所依的與煩惱潛在趨勢智為佛智;雙神變智為佛智;大悲等至智為佛智;一切知者智為佛智; 無障礙智為佛智,這是十四佛智。這十四佛智中,八智為與聲聞共智,六智為與聲聞不共智。
  「苦的苦義之所及一切已被知道,沒有苦義不被知道」為一切知者智,「在那裡沒有障礙」為無障礙智;「苦的苦義之所及一切已被知道,一切已被看見,一切已被發現,一切已被作證,一切已被以慧觸達,沒有苦義不被以慧觸達」為一切知者智,「在那裡沒有障礙」為無障礙智;集的集義之所及……(中略)滅的滅義之所及……道的道義之所及……(中略)義無礙解的義無礙解義之所及……法無礙解的法無礙解義之所及……詞無礙解的詞無礙解義之所及……「辯才無礙解的辯才無礙解義之所及一切已被知道,一切已被看見,一切已被發現,一切已被作證,一切已被以慧觸達,沒有辯才無礙解義不被以慧觸達」為一切知者智,「在那裡沒有障礙」為無障礙智。
  根之優劣狀態智之所及……(中略)眾生所依與煩惱潛趨勢智之所及……雙神變智之所及……「大悲等至智之所及一切已被知道,一切已被看見,一切已被發現,一切已被作證,一切已被以慧觸達,沒有大悲等至智義不被以慧觸達」為一切知者智,「在那裡沒有障礙」為無障礙智。
  「包括天、魔、梵的世間;包括沙門婆羅門,包括天-人的世代之所見、所聞、所覺、所識、所得、所遍求、被意所隨行之所及一切已被知道,一切已被看見,一切已被發現,一切已被作證,一切已被以慧觸達,沒有不被以慧觸達」為一切知者智,「在那裡沒有障礙」為無障礙智。
  「對他,在這裡(這個世界)沒有任何未被看見的,還有不被識知、不能被知道的,
   他證知一切凡存在應被引導推論的,如來以那樣為一切眼者。」
  一切知者智的說明第七十三[終了]。
  智的談論終了。
Namo tassa bhagavato arahato sammāsambuddhassa
 Khuddakanikāye
 Paṭisambhidāmaggapāḷi
 1. Mahāvaggo
  Mātikā
  1. Sotāvadhāne paññā sutamaye ñāṇaṃ.
  2. Sutvāna saṃvare paññā sīlamaye ñāṇaṃ.
  3. Saṃvaritvā samādahane paññā samādhibhāvanāmaye ñāṇaṃ.
  4. Paccayapariggahe paññā dhammaṭṭhitiñāṇaṃ.
  5. Atītānāgatapaccuppannānaṃ dhammānaṃ saṅkhipitvā vavatthāne paññā sammasane ñāṇaṃ.
  6. Paccuppannānaṃ dhammānaṃ vipariṇāmānupassane paññā udayabbayānupassane ñāṇaṃ.
  7. Ārammaṇaṃ paṭisaṅkhā bhaṅgānupassane paññā vipassane ñāṇaṃ.
  8. Bhayatupaṭṭhāne paññā ādīnave ñāṇaṃ.
  9. Muñcitukamyatāpaṭisaṅkhāsantiṭṭhanā paññā saṅkhārupekkhāsu ñāṇaṃ.
  10. Bahiddhā vuṭṭhānavivaṭṭane paññā gotrabhuñāṇaṃ.
  11. Dubhato vuṭṭhānavivaṭṭane paññā magge ñāṇaṃ.
  12. Payogappaṭippassaddhi paññā phale ñāṇaṃ .
  13. Chinnavaṭumānupassane [chinnamanupassane (syā.), chinnavaṭṭamanupassane (sī. aṭṭha.)] paññā vimuttiñāṇaṃ.
  14. Tadā samudāgate [samupāgate (syā.)] dhamme passane paññā paccavekkhaṇe ñāṇaṃ.
  15. Ajjhattavavatthāne paññā vatthunānatte ñāṇaṃ.
  16. Bahiddhāvavatthāne paññā gocaranānatte ñāṇaṃ.
  17. Cariyāvavatthāne paññā cariyānānatte ñāṇaṃ.
  18. Catudhammavavatthāne paññā bhūminānatte ñāṇaṃ.
  19. Navadhammavavatthāne paññā dhammanānatte ñāṇaṃ.
  20. Abhiññāpaññā ñātaṭṭhe ñāṇaṃ.
  21. Pariññāpaññā tīraṇaṭṭhe ñāṇaṃ.
  22. Pahāne paññā pariccāgaṭṭhe ñāṇaṃ.
  23. Bhāvanāpaññā ekarasaṭṭhe ñāṇaṃ.
  24. Sacchikiriyāpaññā phassanaṭṭhe [phusanaṭṭhe (ka.)] ñāṇaṃ.
  25. Atthanānatte paññā atthapaṭisambhide ñāṇaṃ.
  26. Dhammanānatte paññā dhammapaṭisambhide ñāṇaṃ.
  27. Niruttinānatte paññā niruttipaṭisambhide ñāṇaṃ.
  28. Paṭibhānanānatte paññā [paṭibhāṇanānatte (syā.)] paṭibhānapaṭisambhide ñāṇaṃ.
  29. Vihāranānatte paññā vihāraṭṭhe ñāṇaṃ.
  30. Samāpattinānatte paññā samāpattaṭṭhe ñāṇaṃ.
  31. Vihārasamāpattinānatte paññā vihārasamāpattaṭṭhe ñāṇaṃ.
  32. Avikkhepaparisuddhattā āsavasamucchede paññā ānantarikasamādhimhi ñāṇaṃ.
  33. Dassanādhipateyyaṃ santo ca vihārādhigamo paṇītādhimuttatā paññā araṇavihāre ñāṇaṃ.
  34. Dvīhi balehi samannāgatattā tayo ca saṅkhārānaṃ paṭippassaddhiyā soḷasahi ñāṇacariyāhi navahi samādhicariyāhi vasibhāvatā paññā nirodhasamāpattiyā ñāṇaṃ.
  35. Sampajānassa pavattapariyādāne paññā parinibbāne ñāṇaṃ.
  36. Sabbadhammānaṃ sammā samucchede nirodhe ca anupaṭṭhānatā paññā samasīsaṭṭhe ñāṇaṃ.
  37. Puthunānattatejapariyādāne paññā sallekhaṭṭhe ñāṇaṃ.
  38. Asallīnattapahitattapaggahaṭṭhe paññā vīriyārambhe ñāṇaṃ.
  39. Nānādhammappakāsanatā paññā atthasandassane ñāṇaṃ.
  40. Sabbadhammānaṃ ekasaṅgahatānānattekattapaṭivedhe paññā dassanavisuddhiñāṇaṃ.
  41. Viditattā paññā khantiñāṇaṃ.
  42. Phuṭṭhattā paññā pariyogāhaṇe [pariyogāhane (syā.)] ñāṇaṃ.
  43. Samodahane paññā padesavihāre ñāṇaṃ.
  44. Adhipatattā paññā saññāvivaṭṭe ñāṇaṃ.
  45. Nānatte paññā cetovivaṭṭe ñāṇaṃ.
  46. Adhiṭṭhāne paññā cittavivaṭṭe ñāṇaṃ.
  47. Suññate paññā ñāṇavivaṭṭe ñāṇaṃ.
  48. Vosagge [vossagge (bahūsu)] paññā vimokkhavivaṭṭe ñāṇaṃ.
  49. Tathaṭṭhe paññā saccavivaṭṭe ñāṇaṃ.
  50. Kāyampi cittampi ekavavatthānatā sukhasaññañca lahusaññañca adhiṭṭhānavasena ijjhanaṭṭhe paññā iddhividhe ñāṇaṃ.
  51. Vitakkavipphāravasena nānattekattasaddanimittānaṃ pariyogāhaṇe paññā sotadhātuvisuddhiñāṇaṃ.
  52. Tiṇṇannaṃ cittānaṃ vipphārattā indriyānaṃ pasādavasena nānattekattaviññāṇacariyā pariyogāhaṇe paññā cetopariyañāṇaṃ.
  53. Paccayappavattānaṃ dhammānaṃ nānattekattakammavipphāravasena pariyogāhaṇe paññā pubbenivāsānussatiñāṇaṃ.
  54. Obhāsavasena nānattekattarūpanimittānaṃ dassanaṭṭhe paññā dibbacakkhuñāṇaṃ.
  55. Catusaṭṭhiyā ākārehi tiṇṇannaṃ indriyānaṃ vasībhāvatā paññā āsavānaṃ khaye ñāṇaṃ.
  56. Pariññaṭṭhe paññā dukkhe ñāṇaṃ.
  57. Pahānaṭṭhe paññā samudaye ñāṇaṃ.
  58. Sacchikiriyaṭṭhe paññā nirodhe ñāṇaṃ.
  59. Bhāvanaṭṭhe paññā magge ñāṇaṃ.
  60. Dukkhe ñāṇaṃ.
  61. Dukkhasamudaye ñāṇaṃ.
  62. Dukkhanirodhe ñāṇaṃ.
  63. Dukkhanirodhagāminiyā paṭipadāya ñāṇaṃ.
  64. Atthapaṭisambhide ñāṇaṃ.
  65. Dhammapaṭisambhide ñāṇaṃ.
  66. Niruttipaṭisambhide ñāṇaṃ.
  67. Paṭibhānapaṭisambhide ñāṇaṃ.
  68. Indriyaparopariyatte ñāṇaṃ.
  69. Sattānaṃ āsayānusaye ñāṇaṃ.
  70. Yamakapāṭihīre ñāṇaṃ.
  71. Mahākaruṇāsamāpattiyā ñāṇaṃ.
  72. Sabbaññutañāṇaṃ.
  73. Anāvaraṇañāṇaṃ .
  Imāni tesattati ñāṇāni. Imesaṃ tesattatiyā ñāṇānaṃ sattasaṭṭhi ñāṇāni sāvakasādhāraṇāni; cha ñāṇāni asādhāraṇāni sāvakehi.
  Mātikā niṭṭhitā.

1. Ñāṇakathā
 1. Sutamayañāṇaniddeso
  1. Kathaṃ sotāvadhāne paññā sutamaye ñāṇaṃ?
  ‘‘Ime dhammā abhiññeyyā’’ti sotāvadhānaṃ, taṃpajānanā paññā sutamaye ñāṇaṃ.
  ‘‘Ime dhammā pariññeyyā’’ti sotāvadhānaṃ, taṃpajānanā paññā sutamaye ñāṇaṃ.
  ‘‘Ime dhammā pahātabbā’’ti sotāvadhānaṃ, taṃpajānanā paññā sutamaye ñāṇaṃ.
  ‘‘Ime dhammā bhāvetabbā’’ti sotāvadhānaṃ, taṃpajānanā paññā sutamaye ñāṇaṃ.
  ‘‘Ime dhammā sacchikātabbā’’ti sotāvadhānaṃ, taṃpajānanā paññā sutamaye ñāṇaṃ.
  ‘‘Ime dhammā hānabhāgiyā’’ti sotāvadhānaṃ, taṃpajānanā paññā sutamaye ñāṇaṃ.
  ‘‘Ime dhammā ṭhitibhāgiyā’’ti sotāvadhānaṃ, taṃpajānanā paññā sutamaye ñāṇaṃ.
  ‘‘Ime dhammā visesabhāgiyā’’ti sotāvadhānaṃ, taṃpajānanā paññā sutamaye ñāṇaṃ.
  ‘‘Ime dhammā nibbedhabhāgiyā’’ti sotāvadhānaṃ, taṃpajānanā paññā sutamaye ñāṇaṃ.
  ‘‘Sabbe saṅkhārā aniccā’’ti sotāvadhānaṃ, taṃpajānanā paññā sutamaye ñāṇaṃ.
  ‘‘Sabbe saṅkhārā dukkhā’’ti sotāvadhānaṃ, taṃpajānanā paññā sutamaye ñāṇaṃ.
  ‘‘Sabbe dhammā anattā’’ti sotāvadhānaṃ, taṃpajānanā paññā sutamaye ñāṇaṃ.
  ‘‘Idaṃ dukkhaṃ ariyasacca’’nti sotāvadhānaṃ, taṃpajānanā paññā sutamaye ñāṇaṃ.
  ‘‘Idaṃ dukkhasamudayaṃ [dukkhasamudayo (syā.)] ariyasacca’’nti sotāvadhānaṃ, taṃpajānanā paññā sutamaye ñāṇaṃ.
  ‘‘Idaṃ dukkhanirodhaṃ [dukkhanirodho (syā.) aṭṭhakathā oloketabbā] ariyasacca’’nti sotāvadhānaṃ, taṃpajānanā paññā sutamaye ñāṇaṃ.
  ‘‘Idaṃ dukkhanirodhagāminī paṭipadā ariyasacca’’nti sotāvadhānaṃ, taṃpajānanā paññā sutamaye ñāṇaṃ.
  2. Kathaṃ ‘‘ime dhammā abhiññeyyā’’ti sotāvadhānaṃ, taṃpajānanā paññā sutamaye ñāṇaṃ?
  Eko dhammo abhiññeyyo – sabbe sattā āhāraṭṭhitikā. Dve dhammā abhiññeyyā – dve dhātuyo. Tayo dhammā abhiññeyyā – tisso dhātuyo. Cattāro dhammā abhiññeyyā – cattāri ariyasaccāni. Pañca dhammā abhiññeyyā – pañca vimuttāyatanāni. Cha dhammā abhiññeyyā – cha anuttariyāni. Satta dhammā abhiññeyyā – satta niddasavatthūni. Aṭṭha dhammā abhiññeyyā – aṭṭha abhibhāyatanāni. Nava dhammā abhiññeyyā – nava anupubbavihārā. Dasa dhammā abhiññeyyā – dasa nijjaravatthūni.
  3. ‘‘Sabbaṃ, bhikkhave, abhiññeyyaṃ. Kiñca, bhikkhave, sabbaṃ abhiññeyyaṃ? Cakkhu [cakkhuṃ (syā. ka.)], bhikkhave, abhiññeyyaṃ; rūpā abhiññeyyā; cakkhuviññāṇaṃ abhiññeyyaṃ; cakkhusamphasso abhiññeyyo; yampidaṃ [yamidaṃ (ka.) saṃ. ni. 4.52 passitabbo] cakkhusamphassapaccayā uppajjati vedayitaṃ sukhaṃ vā dukkhaṃ vā adukkhamasukhaṃ vā, tampi abhiññeyyaṃ. Sotaṃ abhiññeyyaṃ; saddā abhiññeyyā…pe… ghānaṃ abhiññeyyaṃ; gandhā abhiññeyyā… jivhā abhiññeyyā; rasā abhiññeyyā… kāyo abhiññeyyo; phoṭṭhabbā abhiññeyyā… mano abhiññeyyo; dhammā abhiññeyyā; manoviññāṇaṃ abhiññeyyaṃ, manosamphasso abhiññeyyo; yampidaṃ manosamphassapaccayā uppajjati vedayitaṃ sukhaṃ vā dukkhaṃ vā adukkhamasukhaṃ vā, tampi abhiññeyyaṃ.’’
  Rūpaṃ abhiññeyyaṃ; vedanā abhiññeyyā; saññā abhiññeyyā; saṅkhārā abhiññeyyā; viññāṇaṃ abhiññeyyaṃ.
  Cakkhu abhiññeyyaṃ; sotaṃ abhiññeyyaṃ; ghānaṃ abhiññeyyaṃ; jivhā abhiññeyyā; kāyo abhiññeyyo; mano abhiññeyyo. Rūpā abhiññeyyā; saddā abhiññeyyā; gandhā abhiññeyyā; rasā abhiññeyyā; phoṭṭhabbā abhiññeyyā; dhammā abhiññeyyā. Cakkhuvttññāṇaṃ abhiññeyyaṃ; sotaviññāṇaṃ abhiññeyyaṃ; ghānaviññāṇaṃ abhiññeyyaṃ; jivhāviññāṇaṃ abhiññeyyaṃ; kāyaviññāṇaṃ abhiññeyyaṃ; manoviññāṇaṃ abhiññeyyaṃ. Cakkhusamphasso abhiññeyyo ; sotasamphasso abhiññeyyo; ghānasamphasso abhiññeyyo; jivhāsamphasso abhiññeyyo; kāyasamphasso abhiññeyyo; manosamphasso abhiññeyyo; cakkhusamphassajā vedanā abhiññeyyā; sotasamphassajā vedanā abhiññeyyā; ghānasamphassajā vedanā abhiññeyyā ; jivhāsamphassajā vedanā abhiññeyyā; kāyasamphassajā vedanā abhiññeyyā; manosamphassajā vedanā abhiññeyyā. Rūpasaññā abhiññeyyā; saddasaññā abhiññeyyā; gandhasaññā abhiññeyyā ; rasasaññā abhiññeyyā; phoṭṭhabbasaññā abhiññeyyā; dhammasaññā abhiññeyyā. Rūpasañcetanā abhiññeyyā; saddasañcetanā abhiññeyyā; gandhasañcetanā abhiññeyyā; rasasañcetanā abhiññeyyā; phoṭṭhabbasañcetanā abhiññeyyā; dhammasañcetanā abhiññeyyā. Rūpataṇhā abhiññeyyā; saddataṇhā abhiññeyyā; gandhataṇhā abhiññeyyā; rasataṇhā abhiññeyyā; phoṭṭhabbataṇhā abhiññeyyā; dhammataṇhā abhiññeyyā. Rūpavitakko abhiññeyyo; saddavitakko abhiññeyyo; gandhavitakko abhiññeyyo; rasavitakko abhiññeyyo; phoṭṭhabbavitakko abhiññeyyo; dhammavitakko abhiññeyyo. Rūpavicāro abhiññeyyo; saddavicāro abhiññeyyo ; gandhavicāro abhiññeyyo; rasavicāro abhiññeyyo; phoṭṭhabbavicāro abhiññeyyo; dhammavicāro abhiññeyyo.
  4. Pathavīdhātu abhiññeyyā; āpodhātu abhiññeyyā; tejodhātu abhiññeyyā; vāyodhātu abhiññeyyā; ākāsadhātu abhiññeyyā; viññāṇadhātu abhiññeyyā.
  Pathavīkasiṇaṃ abhiññeyyaṃ; āpokasiṇaṃ abhiññeyyaṃ; tejokasiṇaṃ abhiññeyyaṃ; vāyokasiṇaṃ abhiññeyyaṃ; nīlakasiṇaṃ abhiññeyyaṃ; pītakasiṇaṃ abhiññeyyaṃ; lohitakasiṇaṃ abhiññeyyaṃ; odātakasiṇaṃ abhiññeyyaṃ; ākāsakasiṇaṃ abhiññeyyaṃ; viññāṇakasiṇaṃ abhiññeyyaṃ.
  Kesā abhiññeyyā; lomā abhiññeyyā; nakhā abhiññeyyā; dantā abhiññeyyā; taco abhiññeyyo, maṃsaṃ abhiññeyyaṃ; nhārū [nahārū (syā.)] abhiññeyyā; aṭṭhī abhiññeyyā; aṭṭhimiñjā abhiññeyyā [aṭṭhimañjaṃ abhiññeyyaṃ (syā. ka.)]; vakkaṃ abhiññeyyaṃ; hadayaṃ abhiññeyyaṃ; yakanaṃ abhiññeyyaṃ; kilomakaṃ abhiññeyyaṃ; pihakaṃ abhiññeyyaṃ; papphāsaṃ abhiññeyyaṃ; antaṃ abhiññeyyaṃ antaguṇaṃ abhiññeyyaṃ; udariyaṃ abhiññeyyaṃ; karīsaṃ abhiññeyyaṃ; pittaṃ abhiññeyyaṃ; semhaṃ abhiññeyyaṃ; pubbo abhiññeyyo; lohitaṃ abhiññeyyaṃ; sedo abhiññeyyo; medo abhiññeyyo; assu abhiññeyyaṃ; vasā abhiññeyyā; kheḷo abhiññeyyo; siṅghāṇikā abhiññeyyā; lasikā abhiññeyyā; muttaṃ abhiññeyyaṃ; matthaluṅgaṃ abhiññeyyaṃ.
  Cakkhāyatanaṃ abhiññeyyaṃ; rūpāyatanaṃ abhiññeyyaṃ. Sotāyatanaṃ abhiññeyyaṃ; saddāyatanaṃ abhiññeyyaṃ . Ghānāyatanaṃ abhiññeyyaṃ; gandhāyatanaṃ abhiññeyyaṃ. Jivhāyatanaṃ abhiññeyyaṃ; rasāyatanaṃ abhiññeyyaṃ. Kāyāyatanaṃ abhiññeyyaṃ; phoṭṭhabbāyatanaṃ abhiññeyyaṃ. Manāyatanaṃ abhiññeyyaṃ; dhammāyatanaṃ abhiññeyyaṃ.
  Cakkhudhātu abhiññeyyā; rūpadhātu abhiññeyyā; cakkhuviññāṇadhātu abhiññeyyā. Sotadhātu abhiññeyyā; saddadhātu abhiññeyyā; sotaviññāṇadhātu abhiññeyyā. Ghānadhātu abhiññeyyā; gandhadhātu abhiññeyyā; ghānaviññāṇadhātu abhiññeyyā. Jivhādhātu abhiññeyyā ; rasadhātu abhiññeyyā; jivhāviññāṇadhātu abhiññeyyā. Kāyadhātu abhiññeyyā; phoṭṭhabbadhātu abhiññeyyā; kāyaviññāṇadhātu abhiññeyyā. Manodhātu abhiññeyyā; dhammadhātu abhiññeyyā; manoviññāṇadhātu abhiññeyyā.
  Cakkhundriyaṃ abhiññeyyaṃ; sotindriyaṃ abhiññeyyaṃ; ghānindriyaṃ abhiññeyyaṃ; jivhindriyaṃ abhiññeyyaṃ; kāyindriyaṃ abhiññeyyaṃ; manindriyaṃ abhiññeyyaṃ; jīvitindriyaṃ abhiññeyyaṃ; itthindriyaṃ abhiññeyyaṃ; purisindriyaṃ abhiññeyyaṃ; sukhindriyaṃ abhiññeyyaṃ; dukkhindriyaṃ abhiññeyyaṃ; somanassindriyaṃ abhiññeyyaṃ; domanassindriyaṃ abhiññeyyaṃ; upekkhindriyaṃ abhiññeyyaṃ; saddhindriyaṃ abhiññeyyaṃ; vīriyindriyaṃ [viriyindriyaṃ (syā.)] abhiññeyyaṃ; satindriyaṃ abhiññeyyaṃ; samādhindriyaṃ abhiññeyyaṃ; paññindriyaṃ abhiññeyyaṃ; anaññātaññassāmītindriyaṃ abhiññeyyaṃ; aññindriyaṃ abhiññeyyaṃ; aññātāvindriyaṃ abhiññeyyaṃ.
  5. Kāmadhātu abhiññeyyā; rūpadhātu abhiññeyyā; arūpadhātu abhiññeyyā. Kāmabhavo abhiññeyyo; rūpabhavo abhiññeyyo ; arūpabhavo abhiññeyyo. Saññābhavo abhiññeyyo; asaññābhavo abhiññeyyo; nevasaññānāsaññābhavo abhiññeyyo. Ekavokārabhavo abhiññeyyo; catuvokārabhavo abhiññeyyo; pañcavokārabhavo abhiññeyyo.
  6. Paṭhamaṃ jhānaṃ [paṭhamajjhānaṃ (syā.) evamīdisesu ṭhānesu] abhiññeyyaṃ; dutiyaṃ jhānaṃ abhiññeyyaṃ; tatiyaṃ jhānaṃ abhiññeyyaṃ; catutthaṃ jhānaṃ abhiññeyyaṃ. Mettācetovimutti abhiññeyyā; karuṇācetovimutti abhiññeyyā; muditācetovimutti abhiññeyyā; upekkhācetovimutti abhiññeyyā. Ākāsānañcāyatanasamāpatti abhiññeyyā; viññāṇañcāyatanasamāpatti abhiññeyyā; ākiñcaññāyatanasamāpatti abhiññeyyā; nevasaññānāsaññāyatanasamāpatti abhiññeyyā.
  Avijjā abhiññeyyā; saṅkhārā abhiññeyyā; viññāṇaṃ abhiññeyyaṃ; nāmarūpaṃ abhiññeyyaṃ; saḷāyatanaṃ abhiññeyyaṃ; phasso abhiññeyyo; vedanā abhiññeyyā; taṇhā abhiññeyyā; upādānaṃ abhiññeyyaṃ; bhavo abhiññeyyo; jāti abhiññeyyā; jarāmaraṇaṃ abhiññeyyaṃ.
  7. Dukkhaṃ abhiññeyyaṃ; dukkhasamudayo abhiññeyyo; dukkhanirodho abhiññeyyo; dukkhanirodhagāminī paṭipadā abhiññeyyā. Rūpaṃ abhiññeyyaṃ; rūpasamudayo abhiññeyyo; rūpanirodho abhiññeyyo; rūpanirodhagāminī paṭipadā abhiññeyyā. Vedanā abhiññeyyā…pe… saññā abhiññeyyā…pe… saṅkhārā abhiññeyyā…pe… viññāṇaṃ abhiññeyyaṃ. Cakkhu abhiññeyyaṃ…pe… jarāmaraṇaṃ abhiññeyyaṃ; jarāmaraṇasamudayo abhiññeyyo; jarāmaraṇanirodho abhiññeyyo; jarāmaraṇanirodhagāminī paṭipadā abhiññeyyā.
  Dukkhassa pariññaṭṭho abhiññeyyo; dukkhasamudayassa pahānaṭṭho abhiññeyyo; dukkhanirodhassa sacchikiriyaṭṭho abhiññeyyo; dukkhanirodhagāminiyā paṭipadāya bhāvanaṭṭho abhiññeyyo. Rūpassa pariññaṭṭho abhiññeyyo; rūpasamudayassa pahānaṭṭho abhiññeyyo; rūpanirodhassa sacchikiriyaṭṭho abhiññeyyo; rūpanirodhagāminiyā paṭipadāya bhāvanaṭṭho abhiññeyyo. Vedanāya…pe… saññāya… saṅkhārānaṃ… viññāṇassa… cakkhussa…pe… jarāmaraṇassa pariññaṭṭho abhiññeyyo; jarāmaraṇasamudayassa pahānaṭṭho abhiññeyyo; jarāmaraṇanirodhassa sacchikiriyaṭṭho abhiññeyyo; jarāmaraṇanirodhagāminiyā paṭipadāya bhāvanaṭṭho abhiññeyyo.
  Dukkhassa pariññāpaṭivedhaṭṭho abhiññeyyo; dukkhasamudayassa pahānapaṭivedhaṭṭho abhiññeyyo; dukkhanirodhassa sacchikiriyāpaṭivedhaṭṭho abhiññeyyo; dukkhanirodhagāminiyā paṭipadāya bhāvanāpaṭivedhaṭṭho abhiññeyyo. Rūpassa pariññāpaṭivedhaṭṭho abhiññeyyo; rūpasamudayassa pahānapaṭivedhaṭṭho abhiññeyyo; rūpanirodhassa sacchikiriyāpaṭivedhaṭṭho abhiññeyyo; rūpanirodhagāminiyā paṭipadāya bhāvanāpaṭivedhaṭṭho abhiññeyyo. Vedanāya…pe… saññāya… saṅkhārānaṃ… viññāṇassa… cakkhussa…pe… jarāmaraṇassa pariññāpaṭivedhaṭṭho abhiññeyyo; jarāmaraṇasamudayassa pahānapaṭivedhaṭṭho abhiññeyyo; jarāmaraṇanirodhassa sacchikiriyāpaṭivedhaṭṭho abhiññeyyo; jarāmaraṇanirodhagāminiyā paṭipadāya bhāvanāpaṭivedhaṭṭho abhiññeyyo.
  8. Dukkhaṃ abhiññeyyaṃ; dukkhasamudayo abhiññeyyo; dukkhanirodho abhiññeyyo; dukkhassa samudayanirodho abhiññeyyo; dukkhassa chandarāganirodho abhiññeyyo; dukkhassa assādo abhiññeyyo; dukkhassa ādīnavo abhiññeyyo; dukkhassa nissaraṇaṃ abhiññeyyaṃ. Rūpaṃ abhiññeyyaṃ; rūpasamudayo abhiññeyyo; rūpanirodho abhiññeyyo; rūpassa samudayanirodho abhiññeyyo; rūpassa chandarāganirodho abhiññeyyo; rūpassa assādo abhiññeyyo; rūpassa ādīnavo abhiññeyyo; rūpassa nissaraṇaṃ abhiññeyyaṃ. Vedanā abhiññeyyā…pe… saññā abhiññeyyā… saṅkhārā abhiññeyyā… viññāṇaṃ abhiññeyyaṃ… cakkhu abhiññeyyaṃ…pe… jarāmaraṇaṃ abhiññeyyaṃ; jarāmaraṇasamudayo abhiññeyyo; jarāmaraṇanirodho abhiññeyyo; jarāmaraṇassa samudayanirodho abhiññeyyo; jarāmaraṇassa chandarāganirodho abhiññeyyo; jarāmaraṇassa assādo abhiññeyyo; jarāmaraṇassa ādīnavo abhiññeyyo; jarāmaraṇassa nissaraṇaṃ abhiññeyyaṃ.
  Dukkhaṃ abhiññeyyaṃ; dukkhasamudayo abhiññeyyo ; dukkhanirodho abhiññeyyo; dukkhanirodhagāminī paṭipadā abhiññeyyā; dukkhassa assādo abhiññeyyo; dukkhassa ādīnavo abhiññeyyo; dukkhassa nissaraṇaṃ abhiññeyyaṃ. Rūpaṃ abhiññeyyaṃ; rūpasamudayo abhiññeyyo; rūpanirodho abhiññeyyo; rūpanirodhagāminī paṭipadā abhiññeyyā; rūpassa assādo abhiññeyyo; rūpassa ādīnavo abhiññeyyo; rūpassa nissaraṇaṃ abhiññeyyaṃ. Vedanā abhiññeyyā…pe… saññā abhiññeyyā… saṅkhārā abhiññeyyā… viññāṇaṃ abhiññeyyaṃ… cakkhu abhiññeyyaṃ…pe… jarāmaraṇaṃ abhiññeyyaṃ; jarāmaraṇasamudayo abhiññeyyo; jarāmaraṇanirodho abhiññeyyo; jarāmaraṇanirodhagāminī paṭipadā abhiññeyyā; jarāmaraṇassa assādo abhiññeyyo; jarāmaraṇassa ādīnavo abhiññeyyo; jarāmaraṇassa nissaraṇaṃ abhiññeyyaṃ.
  9. Aniccānupassanā abhiññeyyā; dukkhānupassanā abhiññeyyā; anattānupassanā abhiññeyyā; nibbidānupassanā abhiññeyyā; virāgānupassanā abhiññeyyā; nirodhānupassanā abhiññeyyā; paṭinissaggānupassanā abhiññeyyā. Rūpe aniccānupassanā abhiññeyyā; rūpe dukkhānupassanā abhiññeyyā; rūpe anattānupassanā abhiññeyyā; rūpe nibbidānupassanā abhiññeyyā; rūpe virāgānupassanā abhiññeyyā; rūpe nirodhānupassanā abhiññeyyā; rūpe paṭinissaggānupassanā abhiññeyyā. Vedanāya…pe… saññāya… saṅkhāresu… viññāṇe… cakkhusmiṃ…pe… jarāmaraṇe aniccānupassanā abhiññeyyā; jarāmaraṇe dukkhānupassanā abhiññeyyā; jarāmaraṇe anattānupassanā abhiññeyyā; jarāmaraṇe nibbidānupassanā abhiññeyyā; jarāmaraṇe virāgānupassanā abhiññeyyā ; jarāmaraṇe nirodhānupassanā abhiññeyyā; jarāmaraṇe paṭinissaggānupassanā abhiññeyyā.
  10. Uppādo abhiññeyyo; pavattaṃ abhiññeyyaṃ; nimittaṃ abhiññeyyaṃ; āyūhanā [āyuhanā (syā.) evamuparipi] abhiññeyyā; paṭisandhi abhiññeyyā; gati abhiññeyyā; nibbatti abhiññeyyā; upapatti abhiññeyyā; jāti abhiññeyyā; jarā abhiññeyyā; byādhi abhiññeyyo , maraṇaṃ abhiññeyyaṃ; soko abhiññeyyo; paridevo abhiññeyyo; upāyāso abhiññeyyo.
  Anuppādo abhiññeyyo; appavattaṃ abhiññeyyaṃ; animittaṃ abhiññeyyaṃ; anāyūhanā [anāyuhanā (syā.) evamuparipi] abhiññeyyā; appaṭisandhi abhiññeyyā; agati abhiññeyyā; anibbatti abhiññeyyā; anupapatti abhiññeyyā; ajāti abhiññeyyā; ajarā abhiññeyyā; abyādhi abhiññeyyo; amataṃ abhiññeyyaṃ; asoko abhiññeyyo; aparidevo abhiññeyyo; anupāyāso abhiññeyyo.
  Uppādo abhiññeyyo; anuppādo abhiññeyyo; pavattaṃ abhiññeyyaṃ; appavattaṃ abhiññeyyaṃ. Nimittaṃ abhiññeyyaṃ; animittaṃ abhiññeyyaṃ. Āyūhanā abhiññeyyā; anāyūhanā abhiññeyyā. Paṭisandhi abhiññeyyā; appaṭisandhi abhiññeyyā. Gati abhiññeyyā; agati abhiññeyyā. Nibbatti abhiññeyyā; anibbatti abhiññeyyā. Upapatti abhiññeyyā; anupapatti abhiññeyyā . Jāti abhiññeyyā; ajāti abhiññeyyā. Jarā abhiññeyyā; ajarā abhiññeyyā. Byādhi abhiññeyyo; abyādhi abhiññeyyo. Maraṇaṃ abhiññeyyaṃ; amataṃ abhiññeyyaṃ. Soko abhiññeyyo; asoko abhiññeyyo. Paridevo abhiññeyyo; aparidevo abhiññeyyo. Upāyāso abhiññeyyo; anupāyāso abhiññeyyo.
  Uppādo dukkhanti abhiññeyyaṃ. Pavattaṃ dukkhanti abhiññeyyaṃ. Nimittaṃ dukkhanti abhiññeyyaṃ. Āyūhanā dukkhanti abhiññeyyaṃ. Paṭisandhi dukkhanti abhiññeyyaṃ. Gati dukkhanti abhiññeyyaṃ. Nibbatti dukkhanti abhiññeyyaṃ. Upapatti dukkhanti abhiññeyyaṃ. Jāti dukkhanti abhiññeyyaṃ. Jarā dukkhanti abhiññeyyaṃ. Byādhi dukkhanti abhiññeyyaṃ. Maraṇaṃ dukkhanti abhiññeyyaṃ. Soko dukkhanti abhiññeyyaṃ. Paridevo dukkhanti abhiññeyyaṃ. Upāyāso dukkhanti abhiññeyyaṃ.
  Anuppādo sukhanti abhiññeyyaṃ. Appavattaṃ sukhanti abhiññeyyaṃ. Animittaṃ sukhanti abhiññeyyaṃ. Anāyūhanā sukhanti abhiññeyyaṃ. Appaṭisandhi sukhanti abhiññeyyaṃ. Agati sukhanti abhiññeyyaṃ. Anibbatti sukhanti abhiññeyyaṃ. Anupapatti sukhanti abhiññeyyaṃ. Ajāti sukhanti abhiññeyyaṃ. Ajarā sukhanti abhiññeyyaṃ. Abyādhi sukhanti abhiññeyyaṃ. Amataṃ sukhanti abhiññeyyaṃ. Asoko sukhanti abhiññeyyaṃ. Aparidevo sukhanti abhiññeyyaṃ. Anupāyāso sukhanti abhiññeyyaṃ.
  Uppādo dukkhaṃ, anuppādo sukhanti abhiññeyyaṃ. Pavattaṃ dukkhaṃ, appavattaṃ sukhanti abhiññeyyaṃ. Nimittaṃ dukkhaṃ, animittaṃ sukhanti abhiññeyyaṃ. Āyūhanā dukkhaṃ, anāyūhanā sukhanti abhiññeyyaṃ. Paṭisandhi dukkhaṃ, appaṭisandhi sukhanti abhiññeyyaṃ. Gati dukkhaṃ, agati sukhanti abhiññeyyaṃ. Nibbatti dukkhaṃ, anibbatti sukhanti abhiññeyyaṃ. Upapatti dukkhaṃ, anupapatti sukhanti abhiññeyyaṃ. Jāti dukkhaṃ, ajāti sukhanti abhiññeyyaṃ. Jarā dukkhaṃ, ajarā sukhanti abhiññeyyaṃ. Byādhi dukkhaṃ, abyādhi sukhanti abhiññeyyaṃ. Maraṇaṃ dukkhaṃ, amataṃ sukhanti abhiññeyyaṃ. Soko dukkhaṃ, asoko sukhanti abhiññeyyaṃ. Paridevo dukkhaṃ, aparidevo sukhanti abhiññeyyaṃ. Upāyāso dukkhaṃ, anupāyāso sukhanti abhiññeyyaṃ.
  Uppādo bhayanti abhiññeyyaṃ. Pavattaṃ bhayanti abhiññeyyaṃ. Nimittaṃ bhayanti abhiññeyyaṃ. Āyūhanā bhayanti abhiññeyyaṃ. Paṭisandhi bhayanti abhiññeyyaṃ. Gati bhayanti abhiññeyyaṃ. Nibbatti bhayanti abhiññeyyaṃ. Upapatti bhayanti abhiññeyyaṃ. Jāti bhayanti abhiññeyyaṃ. Jarā bhayanti abhiññeyyaṃ. Byādhi bhayanti abhiññeyyaṃ. Maraṇaṃ bhayanti abhiññeyyaṃ. Soko bhayanti abhiññeyyaṃ. Paridevo bhayanti abhiññeyyaṃ. Upāyāso bhayanti abhiññeyyaṃ.
  Anuppādo khemanti abhiññeyyaṃ. Appavattaṃ khemanti abhiññeyyaṃ. Animittaṃ khemanti abhiññeyyaṃ. Anāyūhanā khemanti abhiññeyyaṃ. Appaṭisandhi khemanti abhiññeyyaṃ. Agati khemanti abhiññeyyaṃ. Anibbatti khemanti abhiññeyyaṃ. Anupapatti khemanti abhiññeyyaṃ. Ajāti khemanti abhiññeyyaṃ . Ajarā khemanti abhiññeyyaṃ. Abyādhi khemanti abhiññeyyaṃ. Amataṃ khemanti abhiññeyyaṃ. Asoko khemanti abhiññeyyaṃ. Aparidevo khemanti abhiññeyyaṃ. Anupāyāso khemanti abhiññeyyaṃ.
  Uppādo bhayaṃ, anuppādo khemanti abhiññeyyaṃ. Pavattaṃ bhayaṃ, appavattaṃ khemanti abhiññeyyaṃ. Nimittaṃ bhayaṃ, animittaṃ khemanti abhiññeyyaṃ. Āyūhanā bhayaṃ, anāyūhanā khemanti abhiññeyyaṃ. Paṭisandhi bhayaṃ, appaṭisandhi khemanti abhiññeyyaṃ. Gati bhayaṃ, agati khemanti abhiññeyyaṃ. Nibbatti bhayaṃ, anibbatti khemanti abhiññeyyaṃ. Upapatti bhayaṃ, anupapatti khemanti abhiññeyyaṃ. Jāti bhayaṃ, ajāti khemanti abhiññeyyaṃ. Jarā bhayaṃ, ajarā khemanti abhiññeyyaṃ. Byādhi bhayaṃ, abyādhi khemanti abhiññeyyaṃ. Maraṇaṃ bhayaṃ, amataṃ khemanti abhiññeyyaṃ. Soko bhayaṃ, asoko khemanti abhiññeyyaṃ. Paridevo bhayaṃ, aparidevo khemanti abhiññeyyaṃ. Upāyāso bhayaṃ, anupāyāso khemanti abhiññeyyaṃ.
  Uppādo sāmisanti abhiññeyyaṃ. Pavattaṃ sāmisanti abhiññeyyaṃ . Nimittaṃ sāmisanti abhiññeyyaṃ. Āyūhanā sāmisanti abhiññeyyaṃ. Paṭisandhi sāmisanti abhiññeyyaṃ. Gati sāmisanti abhiññeyyaṃ. Nibbatti sāmisanti abhiññeyyaṃ. Upapatti sāmisanti abhiññeyyaṃ. Jāti sāmisanti abhiññeyyaṃ. Jarā sāmisanti abhiññeyyaṃ. Byādhi sāmisanti abhiññeyyaṃ. Maraṇaṃ sāmisanti abhiññeyyaṃ. Soko sāmisanti abhiññeyyaṃ. Paridevo sāmisanti abhiññeyyaṃ. Upāyāso sāmisanti abhiññeyyaṃ.
  Anuppādo nirāmisanti abhiññeyyaṃ. Appavattaṃ nirāmisanti abhiññeyyaṃ. Animittaṃ nirāmisanti abhiññeyyaṃ. Anāyūhanā nirāmisanti abhiññeyyaṃ. Appaṭisandhi nirāmisanti abhiññeyyaṃ. Agati nirāmisanti abhiññeyyaṃ. Anibbatti nirāmisanti abhiññeyyaṃ. Anupapatti nirāmisanti abhiññeyyaṃ. Ajāti nirāmisanti abhiññeyyaṃ. Ajarā nirāmisanti abhiññeyyaṃ. Abyādhi nirāmisanti abhiññeyyaṃ. Amataṃ nirāmisanti abhiññeyyaṃ. Asoko nirāmisanti abhiññeyyaṃ. Aparidevo nirāmisanti abhiññeyyaṃ. Anupāyāso nirāmisanti abhiññeyyaṃ.
  Uppādo sāmisaṃ, anuppādo nirāmisanti abhiññeyyaṃ. Pavattaṃ sāmisaṃ, appavattaṃ nirāmisanti abhiññeyyaṃ. Nimittaṃ sāmisaṃ, animittaṃ nirāmisanti abhiññeyyaṃ. Āyūhanā sāmisaṃ, anāyūhanā nirāmisanti abhiññeyyaṃ. Paṭisandhi sāmisaṃ, appaṭisandhi nirāmisanti abhiññeyyaṃ . Gati sāmisaṃ, agati nirāmisanti abhiññeyyaṃ. Nibbatti sāmisaṃ, anibbatti nirāmisanti abhiññeyyaṃ. Upapatti sāmisaṃ, anupapatti nirāmisanti abhiññeyyaṃ. Jāti sāmisaṃ, ajāti nirāmisanti abhiññeyyaṃ. Jarā sāmisaṃ, ajarā nirāmisanti abhiññeyyaṃ. Byādhi sāmisaṃ, abyādhi nirāmisanti abhiññeyyaṃ. Maraṇaṃ sāmisaṃ, amataṃ nirāmisanti abhiññeyyaṃ. Soko sāmisaṃ, asoko nirāmisanti abhiññeyyaṃ. Paridevo sāmisaṃ, aparidevo nirāmisanti abhiññeyyaṃ. Upāyāso sāmisaṃ, anupāyāso nirāmisanti abhiññeyyaṃ.
  Uppādo saṅkhārāti abhiññeyyaṃ. Pavattaṃ saṅkhārāti abhiññeyyaṃ. Nimittaṃ saṅkhārāti abhiññeyyaṃ. Āyūhanā saṅkhārāti abhiññeyyaṃ. Paṭisandhi saṅkhārāti abhiññeyyaṃ. Gati saṅkhārāti abhiññeyyaṃ. Nibbatti saṅkhārāti abhiññeyyaṃ. Upapatti saṅkhārāti abhiññeyyaṃ. Jāti saṅkhārāti abhiññeyyaṃ. Jarā saṅkhārāti abhiññeyyaṃ. Byādhi saṅkhārāti abhiññeyyaṃ. Maraṇaṃ saṅkhārāti abhiññeyyaṃ. Soko saṅkhārāti abhiññeyyaṃ. Paridevo saṅkhārāti abhiññeyyaṃ. Upāyāso saṅkhārāti abhiññeyyaṃ.
  Anuppādo nibbānanti abhiññeyyaṃ. Appavattaṃ nibbānanti abhiññeyyaṃ. Animittaṃ nibbānanti abhiññeyyaṃ. Anāyūhanā nibbānanti abhiññeyyaṃ. Appaṭisandhi nibbānanti abhiññeyyaṃ. Agati nibbānanti abhiññeyyaṃ. Anibbatti nibbānanti abhiññeyyaṃ. Anupapatti nibbānanti abhiññeyyaṃ. Ajāti nibbānanti abhiññeyyaṃ. Ajaraṃ nibbānanti abhiññeyyaṃ. Abyādhi nibbānanti abhiññeyyaṃ. Amataṃ nibbānanti abhiññeyyaṃ . Asoko nibbānanti abhiññeyyaṃ. Aparidevo nibbānanti abhiññeyyaṃ. Anupāyāso nibbānanti abhiññeyyaṃ.
  Uppādo saṅkhārā, anuppādo nibbānanti abhiññeyyaṃ. Pavattaṃ saṅkhārā, appavattaṃ nibbānanti abhiññeyyaṃ. Nimittaṃ saṅkhārā, animittaṃ nibbānanti abhiññeyyaṃ. Āyūhanā saṅkhārā, anāyūhanā nibbānanti abhiññeyyaṃ. Paṭisandhi saṅkhārā, appaṭisandhi nibbānanti abhiññeyyaṃ. Gati saṅkhārā, agati nibbānanti abhiññeyyaṃ. Nibbatti saṅkhārā, anibbatti nibbānanti abhiññeyyaṃ. Upapatti saṅkhārā, anupapatti nibbānanti abhiññeyyaṃ. Jāti saṅkhārā, ajāti nibbānanti abhiññeyyaṃ. Jarā saṅkhārā, ajarā nibbānanti abhiññeyyaṃ. Byādhi saṅkhārā, abyādhi nibbāna’’nti abhiññeyyaṃ. Maraṇaṃ saṅkhārā, amataṃ nibbānanti abhiññeyyaṃ. Soko saṅkhārā, asoko nibbānanti abhiññeyyaṃ. Paridevo saṅkhārā, aparidevo nibbānanti abhiññeyyaṃ. Upāyāso saṅkhārā, anupāyāso nibbānanti abhiññeyyaṃ.
  Paṭhamabhāṇavāro.
  11. Pariggahaṭṭho abhiññeyyo; parivāraṭṭho abhiññeyyo; paripūraṭṭho [paripūraṇaṭṭho (ka.), paripūriṭṭho (sī. aṭṭha.)] abhiññeyyo; ekaggaṭṭho abhiññeyyo; avikkhepaṭṭho abhiññeyyo ; paggahaṭṭho abhiññeyyo; avisāraṭṭho abhiññeyyo; anāvilaṭṭho abhiññeyyo; aniñjanaṭṭho abhiññeyyo; ekattupaṭṭhānavasena cittassa ṭhitaṭṭho abhiññeyyo; ārammaṇaṭṭho abhiññeyyo; gocaraṭṭho abhiññeyyo; pahānaṭṭho abhiññeyyo; pariccāgaṭṭho abhiññeyyo; vuṭṭhānaṭṭho abhiññeyyo; vivaṭṭanaṭṭho [nivattanaṭṭho (ka.)] abhiññeyyo; santaṭṭho abhiññeyyo; paṇītaṭṭho abhiññeyyo; vimuttaṭṭho abhiññeyyo; anāsavaṭṭho abhiññeyyo; taraṇaṭṭho abhiññeyyo; animittaṭṭho abhiññeyyo; appaṇihitaṭṭho abhiññeyyo; suññataṭṭho abhiññeyyo; ekarasaṭṭho abhiññeyyo ; anativattanaṭṭho abhiññeyyo; yuganaddhaṭṭho [yuganandhanaṭṭho (ka.)] abhiññeyyo; niyyānaṭṭho abhiññeyyo; hetuṭṭho [hetaṭṭho (syā.)] abhiññeyyo; dassanaṭṭho abhiññeyyo; ādhipateyyaṭṭho abhiññeyyo.
  12. Samathassa avikkhepaṭṭho abhiññeyyo; vipassanāya anupassanaṭṭho abhiññeyyo; samathavipassanānaṃ ekarasaṭṭho abhiññeyyo; yuganaddhassa anativattanaṭṭho abhiññeyyo; sikkhāya samādānaṭṭho abhiññeyyo; ārammaṇassa gocaraṭṭho abhiññeyyo; līnassa cittassa paggahaṭṭho abhiññeyyo; uddhatassa cittassa niggahaṭṭho abhiññeyyo; ubhovisuddhānaṃ ajjhupekkhanaṭṭho abhiññeyyo; visesādhigamaṭṭho abhiññeyyo; uttari paṭivedhaṭṭho abhiññeyyo; saccābhisamayaṭṭho abhiññeyyo; nirodhe patiṭṭhāpakaṭṭho abhiññeyyo .
  Saddhindriyassa adhimokkhaṭṭho abhiññeyyo; vīriyindriyassa paggahaṭṭho abhiññeyyo; satindriyassa upaṭṭhānaṭṭho abhiññeyyo; samādhindriyassa avikkhepaṭṭho abhiññeyyo; paññindriyassa dassanaṭṭho abhiññeyyo.
  Saddhābalassa assaddhiye akampiyaṭṭho abhiññeyyo; vīriyabalassa kosajje akampiyaṭṭho abhiññeyyo; satibalassa pamāde akampiyaṭṭho abhiññeyyo; samādhibalassa uddhacce akampiyaṭṭho abhiññeyyo; paññābalassa avijjāya akampiyaṭṭho abhiññeyyo.
  Satisambojjhaṅgassa upaṭṭhānaṭṭho abhiññeyyo; dhammavicayasambojjhaṅgassa pavicayaṭṭho abhiññeyyo; vīriyasambojjhaṅgassa paggahaṭṭho abhiññeyyo; pītisambojjhaṅgassa pharaṇaṭṭho abhiññeyyo; passaddhisambojjhaṅgassa upasamaṭṭho abhiññeyyo; samādhisambojjhaṅgassa avikkhepaṭṭho abhiññeyyo; upekkhāsambojjhaṅgassa paṭisaṅkhānaṭṭho abhiññeyyo.
  Sammādiṭṭhiyā dassanaṭṭho abhiññeyyo; sammāsaṅkappassa abhiniropanaṭṭho abhiññeyyo; sammāvācāya pariggahaṭṭho abhiññeyyo; sammākammantassa samuṭṭhānaṭṭho abhiññeyyo; sammāājīvassa vodānaṭṭho abhiññeyyo ; sammāvāyāmassa paggahaṭṭho abhiññeyyo; sammāsatiyā upaṭṭhānaṭṭho abhiññeyyo; sammāsamādhissa avikkhepaṭṭho abhiññeyyo.
  13. Indriyānaṃ ādhipateyyaṭṭho abhiññeyyo; balānaṃ akampiyaṭṭho abhiññeyyo; bojjhaṅgānaṃ niyyānaṭṭho abhiññeyyo; maggassa hetuṭṭho abhiññeyyo; satipaṭṭhānānaṃ upaṭṭhānaṭṭho abhiññeyyo; sammappadhānānaṃ padahanaṭṭho abhiññeyyo; iddhipādānaṃ ijjhanaṭṭho abhiññeyyo; saccānaṃ tathaṭṭho abhiññeyyo; payogānaṃ [maggānaṃ (sabbattha) aṭṭhakathā passitabbā] paṭippassaddhaṭṭho abhiññeyyo; phalānaṃ sacchikiriyaṭṭho abhiññeyyo.
  Vitakkassa abhiniropanaṭṭho abhiññeyyo; vicārassa upavicāraṭṭho abhiññeyyo; pītiyā pharaṇaṭṭho abhiññeyyo; sukhassa abhisandanaṭṭho abhiññeyyo. Cittassa ekaggaṭṭho abhiññeyyo. Āvajjanaṭṭho abhiññeyyo; vijānanaṭṭho abhiññeyyo; pajānanaṭṭho abhiññeyyo; sañjānanaṭṭho abhiññeyyo; ekodaṭṭho abhiññeyyo . Abhiññāya ñātaṭṭho abhiññeyyo; pariññāya tīraṇaṭṭho abhiññeyyo; pahānassa pariccāgaṭṭho abhiññeyyo; bhāvanāya ekarasaṭṭho abhiññeyyo; sacchikiriyāya phassanaṭṭho abhiññeyyo; khandhānaṃ khandhaṭṭho abhiññeyyo; dhātūnaṃ dhātuṭṭho [dhātaṭṭho (syā.)] abhiññeyyo; āyatanānaṃ āyatanaṭṭho abhiññeyyo; saṅkhatānaṃ saṅkhataṭṭho abhiññeyyo; asaṅkhatassa asaṅkhataṭṭho abhiññeyyo.
  14. Cittaṭṭho abhiññeyyo; cittānantariyaṭṭho abhiññeyyo; cittassa vuṭṭhānaṭṭho abhiññeyyo; cittassa vivaṭṭanaṭṭho abhiññeyyo; cittassa hetuṭṭho abhiññeyyo; cittassa paccayaṭṭho abhiññeyyo; cittassa vatthuṭṭho [vatthaṭṭho (syā.)] abhiññeyyo; cittassa bhūmaṭṭho [bhummaṭṭho (syā. sī. aṭṭha.) (ekatte upanibandhanaṭṭho abhiññeyyo) (ka.) aṭṭhakathā passitabbā] abhiññeyyo; cittassa ārammaṇaṭṭho abhiññeyyo; cittassa gocaraṭṭho abhiññeyyo; cittassa cariyaṭṭho abhiññeyyo; cittassa gataṭṭho abhiññeyyo; cittassa abhinīhāraṭṭho abhiññeyyo; cittassa niyyānaṭṭho abhiññeyyo; cittassa nissaraṇaṭṭho abhiññeyyo.
  15. Ekatte āvajjanaṭṭho abhiññeyyo; ekatte vijānanaṭṭho abhiññeyyo ; ekatte pajānanaṭṭho abhiññeyyo; ekatte sañjānanaṭṭho abhiññeyyo; ekatte ekadaṭṭho abhiññeyyo; ekatte upanibandhaṭṭho abhiññeyyo; ekatte pakkhandanaṭṭho abhiññeyyo; ekatte pasīdanaṭṭho abhiññeyyo ; ekatte santiṭṭhanaṭṭho abhiññeyyo; ekatte vimuccanaṭṭho abhiññeyyo; ekatte ‘‘etaṃ santa’’nti passanaṭṭho abhiññeyyo; ekatte yānīkataṭṭho abhiññeyyo; ekatte vatthukataṭṭho abhiññeyyo; ekatte anuṭṭhitaṭṭho abhiññeyyo; ekatte paricitaṭṭho abhiññeyyo; ekatte susamāraddhaṭṭho abhiññeyyo ; ekatte pariggahaṭṭho abhiññeyyo; ekatte parivāraṭṭho abhiññeyyo; ekatte paripūraṭṭho abhiññeyyo; ekatte samodhānaṭṭho abhiññeyyo; ekatte adhiṭṭhānaṭṭho abhiññeyyo; ekatte āsevanaṭṭho abhiññeyyo; ekatte bhāvanaṭṭho abhiññeyyo; ekatte bahulīkammaṭṭho abhiññeyyo; ekatte susamuggataṭṭho abhiññeyyo; ekatte suvimuttaṭṭho abhiññeyyo ; ekatte bujjhanaṭṭho abhiññeyyo; ekatte anubujjhanaṭṭho abhiññeyyo; ekatte paṭibujjhanaṭṭho abhiññeyyo; ekatte sambujjhanaṭṭho abhiññeyyo; ekatte bodhanaṭṭho abhiññeyyo; ekatte anubodhanaṭṭho abhiññeyyo; ekatte paṭibodhanaṭṭho abhiññeyyo; ekatte sambodhanaṭṭho abhiññeyyo; ekatte bodhipakkhiyaṭṭho abhiññeyyo; ekatte anubodhipakkhiyaṭṭho abhiññeyyo; ekatte paṭibodhipakkhiyaṭṭho abhiññeyyo; ekatte sambodhipakkhiyaṭṭho abhiññeyyo; ekatte jotanaṭṭho abhiññeyyo; ekatte ujjotanaṭṭho abhiññeyyo; ekatte anujotanaṭṭho abhiññeyyo; ekatte paṭijotanaṭṭho abhiññeyyo; ekatte sañjotanaṭṭho abhiññeyyo.
  16. Patāpanaṭṭho [pakāsanaṭṭho (ka.)] abhiññeyyo; virocanaṭṭho abhiññeyyo; kilesānaṃ santāpanaṭṭho abhiññeyyo; amalaṭṭho abhiññeyyo; vimalaṭṭho abhiññeyyo; nimmalaṭṭho abhiññeyyo; samaṭṭho abhiññeyyo; samayaṭṭho abhiññeyyo; vivekaṭṭho abhiññeyyo; vivekacariyaṭṭho abhiññeyyo; virāgaṭṭho abhiññeyyo; virāgacariyaṭṭho abhiññeyyo; nirodhaṭṭho abhiññeyyo; nirodhacariyaṭṭho abhiññeyyo; vosaggaṭṭho [vossaggaṭṭho (syā. ka.)] abhiññeyyo; vosaggacariyaṭṭho abhiññeyyo; vimuttaṭṭho abhiññeyyo; vimutticariyaṭṭho abhiññeyyo.
  Chandaṭṭho abhiññeyyo; chandassa mūlaṭṭho abhiññeyyo; chandassa pādaṭṭho abhiññeyyo; chandassa padhānaṭṭho abhiññeyyo; chandassa ijjhanaṭṭho abhiññeyyo; chandassa adhimokkhaṭṭho abhiññeyyo; chandassa paggahaṭṭho abhiññeyyo; chandassa upaṭṭhānaṭṭho abhiññeyyo; chandassa avikkhepaṭṭho abhiññeyyo; chandassa dassanaṭṭho abhiññeyyo.
  Vīriyaṭṭho abhiññeyyo; vīriyassa mūlaṭṭho abhiññeyyo; vīriyassa pādaṭṭho abhiññeyyo; vīriyassa padhānaṭṭho abhiññeyyo; vīriyassa ijjhanaṭṭho abhiññeyyo; vīriyassa adhimokkhaṭṭho abhiññeyyo; vīriyassa paggahaṭṭho abhiññeyyo; vīriyassa upaṭṭhānaṭṭho abhiññeyyo; vīriyassa avikkhepaṭṭho abhiññeyyo; vīriyassa dassanaṭṭho abhiññeyyo.
  Cittaṭṭho abhiññeyyo; cittassa mūlaṭṭho abhiññeyyo; cittassa pādaṭṭho abhiññeyyo; cittassa padhānaṭṭho abhiññeyyo; cittassa ijjhanaṭṭho abhiññeyyo; cittassa adhimokkhaṭṭho abhiññeyyo; cittassa paggahaṭṭho abhiññeyyo; cittassa upaṭṭhānaṭṭho abhiññeyyo; cittassa avikkhepaṭṭho abhiññeyyo; cittassa dassanaṭṭho abhiññeyyo.
  Vīmaṃsaṭṭho abhiññeyyo; vīmaṃsāya mūlaṭṭho abhiññeyyo; vīmaṃsāya pādaṭṭho abhiññeyyo; vīmaṃsāya padhānaṭṭho abhiññeyyo; vīmaṃsāya ijjhanaṭṭho abhiññeyyo; vīmaṃsāya adhimokkhaṭṭho abhiññeyyo; vīmaṃsāya paggahaṭṭho abhiññeyyo; vīmaṃsāya upaṭṭhānaṭṭho abhiññeyyo; vīmaṃsāya avikkhepaṭṭho abhiññeyyo; vīmaṃsāya dassanaṭṭho abhiññeyyo.
  17. Dukkhaṭṭho abhiññeyyo; dukkhassa pīḷanaṭṭho abhiññeyyo; dukkhassa saṅkhataṭṭho abhiññeyyo; dukkhassa santāpaṭṭho abhiññeyyo; dukkhassa vipariṇāmaṭṭho abhiññeyyo. Samudayaṭṭho abhiññeyyo; samudayassa āyūhanaṭṭho [āyuhanaṭṭho (syā.)] abhiññeyyo; samudayassa nidānaṭṭho abhiññeyyo; samudayassa saññogaṭṭho abhiññeyyo; samudayassa palibodhaṭṭho abhiññeyyo; nirodhaṭṭho abhiññeyyo ; nirodhassa nissaraṇaṭṭho abhiññeyyo; nirodhassa vivekaṭṭho abhiññeyyo; nirodhassa asaṅkhataṭṭho abhiññeyyo; nirodhassa amataṭṭho abhiññeyyo. Maggaṭṭho abhiññeyyo; maggassa niyyānaṭṭho abhiññeyyo; maggassa hetuṭṭho abhiññeyyo; maggassa dassanaṭṭho abhiññeyyo; maggassa ādhipateyyaṭṭho abhiññeyyo.
  Tathaṭṭho abhiññeyyo; anattaṭṭho abhiññeyyo; saccaṭṭho abhiññeyyo; paṭivedhaṭṭho abhiññeyyo; abhijānanaṭṭho abhiññeyyo; parijānanaṭṭho abhiññeyyo; dhammaṭṭho abhiññeyyo; dhātuṭṭho abhiññeyyo; ñātaṭṭho abhiññeyyo; sacchikiriyaṭṭho abhiññeyyo; phassanaṭṭho abhiññeyyo; abhisamayaṭṭho abhiññeyyo.
  18. Nekkhammaṃ abhiññeyyaṃ; abyāpādo abhiññeyyo; ālokasaññā abhiññeyyā; avikkhepo abhiññeyyo; dhammavavatthānaṃ abhiññeyyaṃ; ñāṇaṃ abhiññeyyaṃ; pāmojjaṃ [pāmujjaṃ (syā.)] abhiññeyyaṃ.
  Paṭhamaṃ jhānaṃ abhiññeyyaṃ; dutiyaṃ jhānaṃ abhiññeyyaṃ; tatiyaṃ jhānaṃ abhiññeyyaṃ; catutthaṃ jhānaṃ abhiññeyyaṃ. Ākāsānañcāyatanasamāpatti abhiññeyyā; viññāṇañcāyatanasamāpatti abhiññeyyā; ākiñcaññāyatanasamāpatti abhiññeyyā; nevasaññānāsaññāyatanasamāpatti abhiññeyyā.
  Aniccānupassanā abhiññeyyā; dukkhānupassanā abhiññeyyā; anattānupassanā abhiññeyyā; nibbidānupassanā abhiññeyyā; virāgānupassanā abhiññeyyā; nirodhānupassanā abhiññeyyā; paṭinissaggānupassanā abhiññeyyā; khayānupassanā abhiññeyyā; vayānupassanā abhiññeyyā; vipariṇāmānupassanā abhiññeyyā; animittānupassanā abhiññeyyā; appaṇihitānupassanā abhiññeyyā; suññatānupassanā abhiññeyyā; adhipaññādhammavipassanā abhiññeyyā; yathābhūtañāṇadassanaṃ abhiññeyyaṃ; ādīnavānupassanā abhiññeyyā; paṭisaṅkhānupassanā abhiññeyyā; vivaṭṭanānupassanā abhiññeyyā.
  19. Sotāpattimaggo abhiññeyyo; sotāpattiphalasamāpatti abhiññeyyā; sakadāgāmimaggo abhiññeyyo; sakadāgāmiphalasamāpatti abhiññeyyā; anāgāmimaggo abhiññeyyo ; anāgāmiphalasamāpatti abhiññeyyā; arahattamaggo abhiññeyyo; arahattaphalasamāpatti abhiññeyyā.
  Adhimokkhaṭṭhena saddhindriyaṃ abhiññeyyaṃ; paggahaṭṭhena vīriyindriyaṃ abhiññeyyaṃ; upaṭṭhānaṭṭhena satindriyaṃ abhiññeyyaṃ; avikkhepaṭṭhena samādhindriyaṃ abhiññeyyaṃ; dassanaṭṭhena paññindriyaṃ abhiññeyyaṃ; assaddhiye akampiyaṭṭhena saddhābalaṃ abhiññeyyaṃ; kosajje akampiyaṭṭhena vīriyabalaṃ abhiññeyyaṃ; pamāde akampiyaṭṭhena satibalaṃ abhiññeyyaṃ; uddhacce akampiyaṭṭhena samādhibalaṃ abhiññeyyaṃ; avijjāya akampiyaṭṭhena paññābalaṃ abhiññeyyaṃ; upaṭṭhānaṭṭhena satisambojjhaṅgo abhiññeyyo; pavicayaṭṭhena dhammavicayasambojjhaṅgo abhiññeyyo; paggahaṭṭhena vīriyasambojjhaṅgo abhiññeyyo; pharaṇaṭṭhena pītisambojjhaṅgo abhiññeyyo ; upasamaṭṭhena passaddhisambojjhaṅgo abhiññeyyo; avikkhepaṭṭhena samādhisambojjhaṅgo abhiññeyyo; paṭisaṅkhānaṭṭhena upekkhāsambojjhaṅgo abhiññeyyo.
  Dassanaṭṭhena sammādiṭṭhi abhiññeyyā; abhiniropanaṭṭhena sammāsaṅkappo abhiññeyyo; pariggahaṭṭhena sammāvācā abhiññeyyā; samuṭṭhānaṭṭhena sammākammanto abhiññeyyo; vodānaṭṭhena sammāājīvo abhiññeyyo; paggahaṭṭhena sammāvāyāmo abhiññeyyo; upaṭṭhānaṭṭhena sammāsati abhiññeyyā; avikkhepaṭṭhena sammāsamādhi abhiññeyyo.
  Ādhipateyyaṭṭhena indriyā abhiññeyyā; akampiyaṭṭhena balā abhiññeyyā; niyyānaṭṭhena bojjhaṅgā abhiññeyyā; hetuṭṭhena maggo abhiññeyyo; upaṭṭhānaṭṭhena satipaṭṭhānā abhiññeyyā; padahanaṭṭhena sammappadhānā abhiññeyyā; ijjhanaṭṭhena iddhipādā abhiññeyyā; tathaṭṭhena saccā abhiññeyyā; avikkhepaṭṭhena samatho abhiññeyyo; anupassanaṭṭhena vipassanā abhiññeyyā; ekarasaṭṭhena samathavipassanā abhiññeyyā; anativattanaṭṭhena yuganaddhaṃ abhiññeyyaṃ.
  Saṃvaraṭṭhena sīlavisuddhi abhiññeyyā; avikkhepaṭṭhena cittavisuddhi abhiññeyyā; dassanaṭṭhena diṭṭhivisuddhi abhiññeyyā; muttaṭṭhena vimokkho abhiññeyyo; paṭivedhaṭṭhena vijjā abhiññeyyā ; pariccāgaṭṭhena vimutti abhiññeyyā; samucchedaṭṭhena khaye ñāṇaṃ abhiññeyyaṃ; paṭippassaddhaṭṭhena anuppāde ñāṇaṃ abhiññeyyaṃ.
  20. Chando mūlaṭṭhena abhiññeyyo; manasikāro samuṭṭhānaṭṭhena abhiññeyyo; phasso samodhānaṭṭhena abhiññeyyo; vedanā samosaraṇaṭṭhena abhiññeyyā; samādhi pamukhaṭṭhena abhiññeyyo; sati ādhipateyyaṭṭhena abhiññeyyā; paññā tatuttaraṭṭhena abhiññeyyā; vimutti sāraṭṭhena abhiññeyyā; amatogadhaṃ nibbānaṃ pariyosānaṭṭhena abhiññeyyaṃ.
  Ye ye dhammā abhiññātā honti te te dhammā ñātā honti. Taṃ ñātaṭṭhena ñāṇaṃ, pajānanaṭṭhena paññā. Tena vuccati – ‘‘ime dhammā abhiññeyyāti sotāvadhānaṃ, taṃpajānanā paññā sutamaye ñāṇa’’nti.
  Dutiyabhāṇavāro.
  21. Kathaṃ ‘‘ime dhammā pariññeyyā’’ti sotāvadhānaṃ, taṃpajānanā paññā sutamaye ñāṇaṃ?
  Eko dhammo pariññeyyo – phasso sāsavo upādāniyo. Dve dhammā pariññeyyā – nāmañca rūpañca. Tayo dhammā pariññeyyā – tisso vedanā. Cattāro dhammā pariññeyyā – cattāro āhārā. Pañca dhammā pariññeyyā – pañcupādānakkhandhā. Cha dhammā pariññeyyā – cha ajjhattikāni āyatanāni. Satta dhammā pariññeyyā – satta viññāṇaṭṭhitiyo. Aṭṭha dhammā pariññeyyā – aṭṭha lokadhammā. Nava dhammā pariññeyyā – nava sattāvāsā. Dasa dhammā pariññeyyā – dasāyatanāni.
  ‘‘Sabbaṃ, bhikkhave, pariññeyyaṃ. Kiñca, bhikkhave, sabbaṃ pariññeyyaṃ? Cakkhu, bhikkhave, pariññeyyaṃ; rūpā pariññeyyā; cakkhuviññāṇaṃ pariññeyyaṃ; cakkhusamphasso pariññeyyo; yampidaṃ cakkhusamphassapaccayā uppajjati vedayitaṃ sukhaṃ vā dukkhaṃ vā adukkhamasukhaṃ vā, tampi pariññeyyaṃ. Sotaṃ pariññeyyaṃ; saddā pariññeyyā…pe… ghānaṃ pariññeyyaṃ, gandhā pariññeyyā… jivhā pariññeyyā; rasā pariññeyyā… kāyo pariññeyyo; phoṭṭhabbā pariññeyyā…pe… mano pariññeyyo; dhammā pariññeyyā… manoviññāṇaṃ pariññeyyaṃ; manosamphasso pariññeyyo; yampidaṃ manosamphassapaccayā uppajjati vedayitaṃ sukhaṃ vā dukkhaṃ vā adukkhamasukhaṃ vā, tampi pariññeyyaṃ.’’ Rūpaṃ pariññeyyaṃ…pe… vedanā pariññeyyā… saññā pariññeyyā… saṅkhārā pariññeyyā… viññāṇaṃ pariññeyyaṃ… cakkhu pariññeyyaṃ…pe… jarāmaraṇaṃ pariññeyyaṃ… amatogadhaṃ nibbānaṃ pariyosānaṭṭhena pariññeyyaṃ. Yesaṃ yesaṃ dhammānaṃ paṭilābhatthāya vāyamantassa te te dhammā paṭiladdhā honti, evaṃ te dhammā pariññātā ceva honti tīritā ca.
  22. Nekkhammaṃ paṭilābhatthāya vāyamantassa nekkhammaṃ paṭiladdhaṃ hoti. Evaṃ so dhammo pariññāto ceva hoti tīrito ca. Abyāpādaṃ paṭilābhatthāya vāyamantassa abyāpādo paṭiladdho hoti. Evaṃ so dhammo pariññāto ceva hoti tīrito ca. Ālokasaññaṃ paṭilābhatthāya vāyamantassa ālokasaññā paṭiladdhā hoti. Evaṃ so dhammo pariññāto ceva hoti tīrito ca. Avikkhepaṃ paṭilābhatthāya vāyamantassa avikkhepo paṭiladdho hoti. Evaṃ so dhammo pariññāto ceva hoti tīrito ca. Dhammavavatthānaṃ paṭilābhatthāya vāyamantassa dhammavavatthānaṃ paṭiladdhaṃ hoti. Evaṃ so dhammo pariññāto ceva hoti tīrito ca. Ñāṇaṃ paṭilābhatthāya vāyamantassa ñāṇaṃ paṭiladdhaṃ hoti. Evaṃ so dhammo pariññāto ceva hoti tīrito ca. Pāmojjaṃ paṭilābhatthāya vāyamantassa pāmojjaṃ paṭiladdhaṃ hoti. Evaṃ so dhammo pariññāto ceva hoti tīrito ca.
  Paṭhamaṃ jhānaṃ paṭilābhatthāya vāyamantassa paṭhamaṃ jhānaṃ paṭiladdhaṃ hoti. Evaṃ so dhammo pariññāto ceva hoti tīrito ca. Dutiyaṃ jhānaṃ…pe… tatiyaṃ jhānaṃ… catutthaṃ jhānaṃ paṭilābhatthāya vāyamantassa catutthaṃ jhānaṃ paṭiladdhaṃ hoti. Evaṃ so dhammo pariññāto ceva hoti tīrito ca. Ākāsānañcāyatanasamāpattiṃ paṭilābhatthāya vāyamantassa ākāsānañcāyatanasamāpatti paṭiladdhā hoti. Evaṃ so dhammo pariññāto ceva hoti tīrito ca. Viññāṇañcāyatanasamāpattiṃ paṭilābhatthāya vāyamantassa viññāṇañcāyatanasamāpatti paṭiladdhā hoti. Evaṃ so dhammo pariññāto ceva hoti tīrito ca. Ākiñcaññāyatanasamāpattiṃ paṭilābhatthāya vāyamantassa ākiñcaññāyatanasamāpatti paṭiladdhā hoti. Evaṃ so dhammo pariññāto ceva hoti tīrito ca. Nevasaññānāsaññāyatanasamāpattiṃ paṭilābhatthāya vāyamantassa nevasaññānāsaññāyatanasamāpatti paṭiladdhā hoti. Evaṃ so dhammo pariññāto ceva hoti tīrito ca.
  Aniccānupassanaṃ paṭilābhatthāya vāyamantassa aniccānupassanā paṭiladdhā hoti. Evaṃ so dhammo pariññāto ceva hoti tīrito ca. Dukkhānupassanaṃ paṭilābhatthāya vāyamantassa dukkhānupassanā paṭiladdhā hoti. Evaṃ so dhammo pariññāto ceva hoti tīrito ca. Anattānupassanaṃ paṭilābhatthāya vāyamantassa anattānupassanā paṭiladdhā hoti. Evaṃ so dhammo pariññāto ceva hoti tīrito ca. Nibbidānupassanaṃ paṭilābhatthāya vāyamantassa nibbidānupassanā paṭiladdhā hoti. Evaṃ so dhammo pariññāto ceva hoti tīrito ca. Virāgānupassanaṃ paṭilābhatthāya vāyamantassa virāgānupassanā paṭiladdhā hoti. Evaṃ so dhammo pariññāto ceva hoti tīrito ca. Nirodhānupassanaṃ paṭilābhatthāya vāyamantassa nirodhānupassanā paṭiladdhā hoti. Evaṃ so dhammo pariññāto ceva hoti tīrito ca. Paṭinissaggānupassanaṃ paṭilābhatthāya vāyamantassa paṭinissaggānupassanā paṭiladdhā hoti. Evaṃ so dhammo pariññāto ceva hoti tīrito ca. Khayānupassanaṃ paṭilābhatthāya vāyamantassa khayānupassanā paṭiladdhā hoti. Evaṃ so dhammo pariññāto ceva hoti tīrito ca. Vayānupassanaṃ paṭilābhatthāya vāyamantassa vayānupassanā paṭiladdhā hoti. Evaṃ so dhammo pariññāto ceva hoti tīrito ca. Vipariṇāmānupassanaṃ paṭilābhatthāya vāyamantassa vipariṇāmānupassanā paṭiladdhā hoti. Evaṃ so dhammo pariññāto ceva hoti tīrito ca. Animittānupassanaṃ paṭilābhatthāya vāyamantassa animittānupassanā paṭiladdhā hoti. Evaṃ so dhammo pariññāto ceva hoti tīrito ca. Appaṇihitānupassanaṃ paṭilābhatthāya vāyamantassa appaṇihitānupassanā paṭiladdhā hoti . Evaṃ so dhammo pariññāto ceva hoti tīrito ca. Suññatānupassanaṃ paṭilābhatthāya vāyamantassa suññatānupassanā paṭiladdhā hoti. Evaṃ so dhammo pariññāto ceva hoti tīrito ca.
  Adhipaññādhammavipassanaṃ paṭilābhatthāya vāyamantassa adhipaññādhammavipassanā paṭiladdhā hoti. Evaṃ so dhammo pariññāto ceva hoti tīrito ca. Yathābhūtañāṇadassanaṃ paṭilābhatthāya vāyamantassa yathābhūtañāṇadassanaṃ paṭiladdhaṃ hoti. Evaṃ so dhammo pariññāto ceva hoti tīrito ca. Ādīnavānupassanaṃ paṭilābhatthāya vāyamantassa ādīnavānupassanā paṭiladdhā hoti. Evaṃ so dhammo pariññāto ceva hoti tīrito ca. Paṭisaṅkhānupassanaṃ paṭilābhatthāya vāyamantassa paṭisaṅkhānupassanā paṭiladdhā hoti. Evaṃ so dhammo pariññāto ceva hoti tīrito ca. Vivaṭṭanānupassanaṃ paṭilābhatthāya vāyamantassa vivaṭṭanānupassanā paṭiladdhā hoti. Evaṃ so dhammo pariññāto ceva hoti tīrito ca.
  Sotāpattimaggaṃ paṭilābhatthāya vāyamantassa sotāpattimaggo paṭiladdho hoti. Evaṃ so dhammo pariññāto ceva hoti tīrito ca. Sakadāgāmimaggaṃ paṭilābhatthāya vāyamantassa sakadāgāmimaggo paṭiladdho hoti. Evaṃ so dhammo pariññāto ceva hoti tīrito ca. Anāgāmimaggaṃ paṭilābhatthāya vāyamantassa anāgāmimaggo paṭiladdho hoti. Evaṃ so dhammo pariññāto ceva hoti tīrito ca. Arahattamaggaṃ paṭilābhatthāya vāyamantassa arahattamaggo paṭiladdho hoti. Evaṃ so dhammo pariññāto ceva hoti tīrito ca.
  Yesaṃ yesaṃ dhammānaṃ paṭilābhatthāya vāyamantassa te te dhammā paṭiladdhā honti. Evaṃ te dhammā pariññātā ceva honti tīritā ca. Taṃ ñātaṭṭhena ñāṇaṃ, pajānanaṭṭhena paññā. Tena vuccati – ‘‘ime dhammā pariññeyyāti sotāvadhānaṃ, taṃpajānanā paññā sutamaye ñāṇa’’nti.
  23. Kathaṃ ‘‘ime dhammā pahātabbā’’ti sotāvadhānaṃ, taṃpajānanā paññā sutamaye ñāṇaṃ?
  Eko dhammo pahātabbo – asmimāno. Dve dhammā pahātabbā – avijjā ca bhavataṇhā ca. Tayo dhammā pahātabbā – tisso taṇhā. Cattāro dhammā pahātabbā – cattāro oghā. Pañca dhammā pahātabbā – pañca nīvaraṇāni. Cha dhammā pahātabbā – cha taṇhākāyā. Satta dhammā pahātabbā – sattānusayā. Aṭṭha dhammā pahātabbā – aṭṭha micchattā. Nava dhammā pahātabbā – nava taṇhāmūlakā. Dasa dhammā pahātabbā – dasa micchattā.
  24. Dve pahānāni – samucchedappahānaṃ, paṭippassaddhippahānaṃ. Samucchedappahānañca lokuttaraṃ khayagāmimaggaṃ bhāvayato; paṭippassaddhippahānañca phalakkhaṇe. Tīṇi pahānāni – kāmānametaṃ nissaraṇaṃ yadidaṃ nekkhammaṃ; rūpānametaṃ nissaraṇaṃ yadidaṃ āruppaṃ; yaṃ kho pana kiñci bhūtaṃ saṅkhataṃ paṭiccasamuppannaṃ, nirodho tassa nissaraṇaṃ. Nekkhammaṃ paṭiladdhassa kāmā pahīnā ceva honti pariccattā ca. Āruppaṃ paṭiladdhassa rūpā pahīnā ceva honti pariccattā ca. Nirodhaṃ paṭiladdhassa saṅkhārā pahīnā ceva honti pariccattā ca. Cattāri pahānāni dukkhasaccaṃ pariññāpaṭivedhaṃ paṭivijjhanto pajahati; samudayasaccaṃ pahānapaṭivedhaṃ paṭivijjhanto pajahati; nirodhasaccaṃ sacchikiriyāpaṭivedhaṃ paṭivijjhanto pajahati; maggasaccaṃ bhāvanāpaṭivedhaṃ paṭivijjhanto pajahati. Pañca pahānāni – vikkhambhanappahānaṃ, tadaṅgappahānaṃ, samucchedappahānaṃ, paṭippassaddhippahānaṃ, nissaraṇappahānaṃ. Vikkhambhanappahānañca nīvaraṇānaṃ paṭhamaṃ jhānaṃ bhāvayato; tadaṅgappahānañca diṭṭhigatānaṃ nibbedhabhāgiyaṃ samādhiṃ bhāvayato; samucchedappahānañca lokuttaraṃ khayagāmimaggaṃ bhāvayato; paṭippassaddhippahānañca phalakkhaṇe; nissaraṇappahānañca nirodho nibbānaṃ.
  ‘‘Sabbaṃ, bhikkhave, pahātabbaṃ. Kiñca, bhikkhave, sabbaṃ pahātabbaṃ? Cakkhu, bhikkhave, pahātabbaṃ; rūpā pahātabbā; cakkhuviññāṇaṃ pahātabbaṃ; cakkhusamphasso pahātabbo; yampidaṃ cakkhusamphassapaccayā uppajjati vedayitaṃ sukhaṃ vā dukkhaṃ vā adukkhamasukhaṃ vā, tampi pahātabbaṃ. Sotaṃ pahātabbaṃ; saddā pahātabbā…pe… ghānaṃ pahātabbaṃ; gandhā pahātabbā… jivhā pahātabbā; rasā pahātabbā… kāyo pahātabbo; phoṭṭhabbā pahātabbā… mano pahātabbo; dhammā pahātabbā… manoviññāṇaṃ pahātabbaṃ;… manosamphasso pahātabbo; yampidaṃ manosamphassapaccayā uppajjati vedayitaṃ sukhaṃ vā dukkhaṃ vā adukkhamasukhaṃ vā, tampi pahātabbaṃ.’’ Rūpaṃ passanto pajahati, vedanaṃ passanto pajahati, saññaṃ passanto pajahati, saṅkhāre passanto pajahati, viññāṇaṃ passanto pajahati. Cakkhuṃ…pe… jarāmaraṇaṃ…pe… amatogadhaṃ nibbānaṃ pariyosānaṭṭhena passanto pajahati. Ye ye dhammā pahīnā honti te te dhammā pariccattā honti. Taṃ ñātaṭṭhena ñāṇaṃ, pajānanaṭṭhena paññā. Tena vuccati – ‘‘ime dhammā pahātabbāti sotāvadhānaṃ, taṃ pajānanā paññā sutamaye ñāṇa’’nti.
  Tatiyabhāṇavāro.
  25. Kathaṃ ‘‘ime dhammā bhāvetabbā’’ti sotāvadhānaṃ, taṃpajānanā paññā sutamaye ñāṇaṃ?
  Eko dhammo bhāvetabbo – kāyagatāsati sātasahagatā. Dve dhammā bhāvetabbā – samatho ca vipassanā ca. Tayo dhammā bhāvetabbā – tayo samādhī. Cattāro dhammā bhāvetabbā – cattāro satipaṭṭhānā. Pañca dhammā bhāvetabbā – pañcaṅgiko samādhi [sammāsamādhī (syā.)]. Cha dhammā bhāvetabbā – cha anussatiṭṭhānāni. Satta dhammā bhāvetabbā – satta bojjhaṅgā. Aṭṭha dhammā bhāvetabbā – ariyo aṭṭhaṅgiko maggo. Nava dhammā bhāvetabbā – nava pārisuddhipadhāniyaṅgāni. Dasa dhammā bhāvetabbā – dasa kasiṇāyatanāni.
  26. Dve bhāvanā – lokiyā ca bhāvanā, lokuttarā ca bhāvanā. Tisso bhāvanā – rūpāvacarakusalānaṃ dhammānaṃ bhāvanā, arūpāvacarakusalānaṃ dhammānaṃ bhāvanā, apariyāpannakusalānaṃ dhammānaṃ bhāvanā. Rūpāvacarakusalānaṃ dhammānaṃ bhāvanā atthi hīnā, atthi majjhimā, atthi paṇītā. Arūpāvacarakusalānaṃ dhammānaṃ bhāvanā atthi hīnā , atthi majjhimā, atthi paṇītā. Apariyāpannakusalānaṃ dhammānaṃ bhāvanā paṇītā.
  27. Catasso bhāvanā – dukkhasaccaṃ pariññāpaṭivedhaṃ paṭivijjhanto bhāveti, samudayasaccaṃ pahānappaṭivedhaṃ paṭivijjhanto bhāveti, nirodhasaccaṃ sacchikiriyāpaṭivedhaṃ paṭivijjhanto bhāveti, maggasaccaṃ bhāvanāpaṭivedhaṃ paṭivijjhanto bhāveti. Imā catasso bhāvanā.
  Aparāpi catasso bhāvanā – esanābhāvanā, paṭilābhābhāvanā, ekarasābhāvanā, āsevanābhāvanā. Katamā esanābhāvanā? Sabbesaṃ samādhiṃ samāpajjantānaṃ tattha jātā dhammā ekarasā hontīti – ayaṃ esanābhāvanā. Katamā paṭilābhābhāvanā? Sabbesaṃ samādhiṃ samāpannānaṃ tattha jātā dhammā aññamaññaṃ nātivattantīti – ayaṃ paṭilābhābhāvanā. Katamā ekarasābhāvanā? Adhimokkhaṭṭhena saddhindriyaṃ bhāvayato saddhindriyassa vasena cattāri indriyāni ekarasā hontīti – indriyānaṃ ekarasaṭṭhena bhāvanā. Paggahaṭṭhena vīriyindriyaṃ bhāvayato vīriyindriyassa vasena cattāri indriyāni ekarasā hontīti – indriyānaṃ ekarasaṭṭhena bhāvanā . Upaṭṭhānaṭṭhena satindriyaṃ bhāvayato satindriyassa vasena cattāri indriyāni ekarasā hontīti – indriyānaṃ ekarasaṭṭhena bhāvanā. Avikkhepaṭṭhena samādhindriyaṃ bhāvayato samādhindriyassa vasena cattāri indriyāni ekarasā hontīti – indriyānaṃ ekarasaṭṭhena bhāvanā. Dassanaṭṭhena paññindriyaṃ bhāvayato paññindriyassa vasena cattāri indriyāni ekarasā hontīti – indriyānaṃ ekarasaṭṭhena bhāvanā.
  Assaddhiye akampiyaṭṭhena saddhābalaṃ bhāvayato saddhābalassa vasena cattāri balāni ekarasā hontīti – balānaṃ ekarasaṭṭhena bhāvanā. Kosajje akampiyaṭṭhena vīriyabalaṃ bhāvayato vīriyabalassa vasena cattāri balāni ekarasā hontīti – balānaṃ ekarasaṭṭhena bhāvanā. Pamāde akampiyaṭṭhena satibalaṃ bhāvayato satibalassa vasena cattāri balāni ekarasā hontīti – balānaṃ ekarasaṭṭhena bhāvanā. Uddhacce akampiyaṭṭhena samādhibalaṃ bhāvayato samādhibalassa vasena cattāri balāni ekarasā hontīti – balānaṃ ekarasaṭṭhena bhāvanā. Avijjāya akampiyaṭṭhena paññābalaṃ bhāvayato paññābalassa vasena cattāri balāni ekarasā hontīti – balānaṃ ekarasaṭṭhena bhāvanā.
  Upaṭṭhānaṭṭhena satisambojjhaṅgaṃ bhāvayato satisambojjhaṅgassa vasena cha bojjhaṅgā ekarasā hontīti – bojjhaṅgānaṃ ekarasaṭṭhena bhāvanā. Pavicayaṭṭhena dhammavicayasambojjhaṅgaṃ bhāvayato dhammavicayasambojjhaṅgassa vasena cha bojjhaṅgā ekarasā hontīti – bojjhaṅgānaṃ ekarasaṭṭhena bhāvanā. Paggahaṭṭhena vīriyasambojjhaṅgaṃ bhāvayato vīriyasambojjhaṅgassa vasena cha bojjhaṅgā ekarasā hontīti – bojjhaṅgānaṃ ekarasaṭṭhena bhāvanā. Pharaṇaṭṭhena pītisambojjhaṅgaṃ bhāvayato pītisambojjhaṅgassa vasena cha bojjhaṅgā ekarasā hontīti – bojjhaṅgānaṃ ekarasaṭṭhena bhāvanā. Upasamaṭṭhena passaddhisambojjhaṅgaṃ bhāvayato passaddhisambojjhaṅgassa vasena cha bojjhaṅgā ekarasā hontīti – bojjhaṅgānaṃ ekarasaṭṭhena bhāvanā. Avikkhepaṭṭhena samādhisambojjhaṅgaṃ bhāvayato samādhisambojjhaṅgassa vasena cha bojjhaṅgā ekarasā hontīti – bojjhaṅgānaṃ ekarasaṭṭhena bhāvanā. Paṭisaṅkhānaṭṭhena upekkhāsambojjhaṅgaṃ bhāvayato upekkhāsambojjhaṅgassa vasena cha bojjhaṅgā ekarasā hontīti – bojjhaṅgānaṃ ekarasaṭṭhena bhāvanā.
  Dassanaṭṭhena sammādiṭṭhiṃ bhāvayato sammādiṭṭhiyā vasena satta maggaṅgā ekarasā hontīti – maggaṅgānaṃ ekarasaṭṭhena bhāvanā. Abhiniropanaṭṭhena sammāsaṅkappaṃ bhāvayato sammāsaṅkappassa vasena satta maggaṅgā ekarasā hontīti – maggaṅgānaṃ ekarasaṭṭhena bhāvanā. Pariggahaṭṭhena sammāvācaṃ bhāvayato sammāvācāya vasena satta maggaṅgā ekarasā hontīti – maggaṅgānaṃ ekarasaṭṭhena bhāvanā. Samuṭṭhānaṭṭhena sammākammantaṃ bhāvayato sammākammantassa vasena satta maggaṅgā ekarasā hontīti – maggaṅgānaṃ ekarasaṭṭhena bhāvanā. Vodānaṭṭhena sammāājīvaṃ bhāvayato sammāājīvassa vasena satta maggaṅgā ekarasā hontīti – maggaṅgānaṃ ekarasaṭṭhena bhāvanā . Paggahaṭṭhena sammāvāyāmaṃ bhāvayato sammāvāyāmassa vasena satta maggaṅgā ekarasā hontīti – maggaṅgānaṃ ekarasaṭṭhena bhāvanā. Upaṭṭhānaṭṭhena sammāsatiṃ bhāvayato sammāsatiyā vasena satta maggaṅgā ekarasā hontīti – maggaṅgānaṃ ekarasaṭṭhena bhāvanā. Avikkhepaṭṭhena sammāsamādhiṃ bhāvayato sammāsamādhissa vasena satta maggaṅgā ekarasā hontīti – maggaṅgānaṃ ekarasaṭṭhena bhāvanā. Ayaṃ ekarasābhāvanā.
  Katamā āsevanābhāvanā? Idha bhikkhu pubbaṇhasamayaṃ āsevati, majjhanhikasamayampi [majjhantikasamayampi (syā. ka.)] āsevati, sāyanhasamayampi āsevati, purebhattampi āsevati, pacchābhattampi āsevati, purimepi yāme āsevati, majjhimepi yāme āsevati, pacchimepi yāme āsevati, rattimpi āsevati, divāpi āsevati, rattindivāpi [rattidivāpi (ka.)] āsevati, kāḷepi āsevati, juṇhepi āsevati, vassepi āsevati, hemantepi āsevati, gimhepi āsevati, purimepi vayokhandhe āsevati, majjhimepi vayokhandhe āsevati, pacchimepi vayokhandhe āsevati – ayaṃ āsevanābhāvanā. Imā catasso bhāvanā.
  28. Aparāpi catasso bhāvanā – tattha jātānaṃ dhammānaṃ anativattanaṭṭhena bhāvanā, indriyānaṃ ekarasaṭṭhena bhāvanā, tadupagavīriyavāhanaṭṭhena bhāvanā, āsevanaṭṭhena bhāvanā. Kathaṃ tattha jātānaṃ dhammānaṃ anativattanaṭṭhena bhāvanā? Kāmacchandaṃ pajahato nekkhammavasena jātā dhammā aññamaññaṃ nātivattantīti – tattha jātānaṃ dhammānaṃ anativattanaṭṭhena bhāvanā. Byāpādaṃ pajahato abyāpādavasena jātā dhammā aññamaññaṃ nātivattantīti – tattha jātānaṃ dhammānaṃ anativattanaṭṭhena bhāvanā. Thinamiddhaṃ [thīnamiddhaṃ (syā. sī. aṭṭha.)] pajahato ālokasaññāvasena jātā dhammā aññamaññaṃ nātivattantīti – tattha jātānaṃ dhammānaṃ anativattanaṭṭhena bhāvanā. Uddhaccaṃ pajahato avikkhepavasena jātā dhammā aññamaññaṃ nātivattantīti – tattha jātānaṃ dhammānaṃ anativattanaṭṭhena bhāvanā. Vicikicchaṃ pajahato dhammavavatthānavasena jātā dhammā aññamaññaṃ nātivattantīti – tattha jātānaṃ dhammānaṃ anativattanaṭṭhena bhāvanā. Avijjaṃ pajahato ñāṇavasena jātā dhammā aññamaññaṃ nātivattantīti – tattha jātānaṃ dhammānaṃ anativattanaṭṭhena bhāvanā . Aratiṃ pajahato pāmojjavasena jātā dhammā aññamaññaṃ nātivattantīti – tattha jātānaṃ dhammānaṃ anativattanaṭṭhena bhāvanā. Nīvaraṇe pajahato paṭhamajjhānavasena jātā dhammā aññamaññaṃ nātivattantīti – tattha jātānaṃ dhammānaṃ anativattanaṭṭhena bhāvanā. Vitakkavicāre pajahato dutiyajjhānavasena jātā dhammā aññamaññaṃ nātivattantīti – tattha jātānaṃ dhammānaṃ anativattanaṭṭhena bhāvanā. Pītiṃ pajahato tatiyajjhānavasena jātā dhammā aññamaññaṃ nātivattantīti – tattha jātānaṃ dhammānaṃ anativattanaṭṭhena bhāvanā. Sukhadukkhe pajahato catutthajjhānavasena jātā dhammā aññamaññaṃ nātivattantīti – tattha jātānaṃ dhammānaṃ anativattanaṭṭhena bhāvanā.
  Rūpasaññaṃ paṭighasaññaṃ nānattasaññaṃ pajahato ākāsānañcāyatanasamāpattivasena jātā dhammā aññamaññaṃ nātivattantīti – tattha jātānaṃ dhammānaṃ anativattanaṭṭhena bhāvanā . Ākāsānañcāyatanasaññaṃ pajahato viññāṇañcāyatanasamāpattivasena jātā dhammā aññamaññaṃ nātivattantīti – tattha jātānaṃ dhammānaṃ anativattanaṭṭhena bhāvanā. Viññāṇañcāyatanasaññaṃ pajahato ākiñcaññāyatanasamāpattivasena jātā dhammā aññamaññaṃ nātivattantīti – tattha jātānaṃ dhammānaṃ anativattanaṭṭhena bhāvanā. Ākiñcaññāyatanasaññaṃ pajahato nevasaññānāsaññāyatanasamāpattivasena jātā dhammā aññamaññaṃ nātivattantīti – tattha jātānaṃ dhammānaṃ anativattanaṭṭhena bhāvanā.
  Niccasaññaṃ pajahato aniccānupassanāvasena jātā dhammā aññamaññaṃ nātivattantīti – tattha jātānaṃ dhammānaṃ anativattanaṭṭhena bhāvanā. Sukhasaññaṃ pajahato dukkhānupassanāvasena jātā dhammā aññamaññaṃ nātivattantīti – tattha jātānaṃ dhammānaṃ anativattanaṭṭhena bhāvanā. Attasaññaṃ pajahato anattānupassanāvasena jātā dhammā aññamaññaṃ nātivattantīti – tattha jātānaṃ dhammānaṃ anativattanaṭṭhena bhāvanā. Nandiṃ pajahato nibbidānupassanāvasena jātā dhammā aññamaññaṃ nātivattantīti – tattha jātānaṃ dhammānaṃ anativattanaṭṭhena bhāvanā. Rāgaṃ pajahato virāgānupassanāvasena jātā dhammā aññamaññaṃ nātivattantīti – tattha jātānaṃ dhammānaṃ anativattanaṭṭhena bhāvanā. Samudayaṃ pajahato nirodhānupassanāvasena jātā dhammā aññamaññaṃ nātivattantīti – tattha jātānaṃ dhammānaṃ anativattanaṭṭhena bhāvanā . Ādānaṃ pajahato paṭinissaggānupassanāvasena jātā dhammā aññamaññaṃ nātivattantīti – tattha jātānaṃ dhammānaṃ anativattanaṭṭhena bhāvanā. Ghanasaññaṃ pajahato khayānupassanāvasena jātā dhammā aññamaññaṃ nātivattantīti – tattha jātānaṃ dhammānaṃ anativattanaṭṭhena bhāvanā. Āyūhanaṃ pajahato vayānupassanāvasena jātā dhammā aññamaññaṃ nātivattantīti – tattha jātānaṃ dhammānaṃ anativattanaṭṭhena bhāvanā. Dhuvasaññaṃ pajahato vipariṇāmānupassanāvasena jātā dhammā aññamaññaṃ nātivattantīti – tattha jātānaṃ dhammānaṃ anativattanaṭṭhena bhāvanā. Nimittaṃ pajahato animittānupassanāvasena jātā dhammā aññamaññaṃ nātivattantīti – tattha jātānaṃ dhammānaṃ anativattanaṭṭhena bhāvanā. Paṇidhiṃ pajahato appaṇihitānupassanāvasena jātā dhammā aññamaññaṃ nātivattantīti – tattha jātānaṃ dhammānaṃ anativattanaṭṭhena bhāvanā. Abhinivesaṃ pajahato suññatānupassanāvasena jātā dhammā aññamaññaṃ nātivattantīti – tattha jātānaṃ dhammānaṃ anativattanaṭṭhena bhāvanā. Sārādānābhinivesaṃ pajahato adhipaññā dhammavipassanāvasena jātā dhammā aññamaññaṃ nātivattantīti – tattha jātānaṃ dhammānaṃ anativattanaṭṭhena bhāvanā. Sammohābhinivesaṃ pajahato yathābhūtañāṇadassanavasena jātā dhammā aññamaññaṃ nātivattantīti – tattha jātānaṃ dhammānaṃ anativattanaṭṭhena bhāvanā. Ālayābhinivesaṃ pajahato ādīnavānupassanāvasena jātā dhammā aññamaññaṃ nātivattantīti – tattha jātānaṃ dhammānaṃ anativattanaṭṭhena bhāvanā. Appaṭisaṅkhaṃ pajahato paṭisaṅkhānupassanāvasena jātā dhammā aññamaññaṃ nātivattantīti – tattha jātānaṃ dhammānaṃ anativattanaṭṭhena bhāvanā. Saññogābhinivesaṃ pajahato vivaṭṭanānupassanāvasena jātā dhammā aññamaññaṃ nātivattantīti – tattha jātānaṃ dhammānaṃ anativattanaṭṭhena bhāvanā.
  Diṭṭhekaṭṭhe kilese pajahato sotāpattimaggavasena jātā dhammā aññamaññaṃ nātivattantīti – tattha jātānaṃ dhammānaṃ anativattanaṭṭhena bhāvanā. Oḷārike kilese pajahato sakadāgāmimaggavasena jātā dhammā aññamaññaṃ nātivattantīti – tattha jātānaṃ dhammānaṃ anativattanaṭṭhena bhāvanā. Anusahagate kilese pajahato anāgāmimaggavasena jātā dhammā aññamaññaṃ nātivattantīti – tattha jātānaṃ dhammānaṃ anativattanaṭṭhena bhāvanā. Sabbakilese pajahato arahattamaggavasena jātā dhammā aññamaññaṃ nātivattantīti – tattha jātānaṃ dhammānaṃ anativattanaṭṭhena bhāvanā. Evaṃ tattha jātānaṃ dhammānaṃ anativattanaṭṭhena bhāvanā.
  Kathaṃ indriyānaṃ ekarasaṭṭhena bhāvanā? Kāmacchandaṃ pajahato nekkhammavasena pañcindriyāni ekarasā hontīti – indriyānaṃ ekarasaṭṭhena bhāvanā. Byāpādaṃ pajahato abyāpādavasena pañcindriyāni ekarasā hontīti – indriyānaṃ ekarasaṭṭhena bhāvanā…pe… sabbakilese pajahato arahattamaggavasena pañcindriyāni ekarasā hontīti – indriyānaṃ ekarasaṭṭhena bhāvanā. Evaṃ indriyānaṃ ekarasaṭṭhena bhāvanā.
  Kathaṃ tadupagavīriyavāhanaṭṭhena bhāvanā? Kāmacchandaṃ pajahato nekkhammavasena vīriyaṃ vāhetīti – tadupagavīriyavāhanaṭṭhena bhāvanā. Byāpādaṃ pajahato abyāpādavasena vīriyaṃ vāhetīti – tadupagavīriyavāhanaṭṭhena bhāvanā…pe… sabbakilese pajahato arahattamaggavasena vīriyaṃ vāhetīti – tadupagavīriyavāhanaṭṭhena bhāvanā. Evaṃ tadupagavīriyavāhanaṭṭhena bhāvanā.
  Kathaṃ āsevanaṭṭhena bhāvanā? Kāmacchandaṃ pajahanto nekkhammaṃ āsevatīti – āsevanaṭṭhena bhāvanā. Byāpādaṃ pajahanto abyāpādaṃ āsevatīti – āsevanaṭṭhena bhāvanā…pe… sabbakilese pajahanto arahattamaggaṃ āsevatīti – āsevanaṭṭhena bhāvanā. Evaṃ āsevanaṭṭhena bhāvanā.
  Imā catasso bhāvanā rūpaṃ passanto bhāveti, vedanaṃ passanto bhāveti, saññaṃ passanto bhāveti, saṅkhāre passanto bhāveti, viññāṇaṃ passanto bhāveti, cakkhuṃ…pe… jarāmaraṇaṃ…pe… amatogadhaṃ nibbānaṃ pariyosānaṭṭhena passanto bhāveti. Ye ye dhammā bhāvitā honti te te dhammā ekarasā honti. Taṃ ñātaṭṭhena ñāṇaṃ, pajānanaṭṭhena paññā. Tena vuccati – ‘‘ime dhammā bhāvetabbāti sotāvadhānaṃ, taṃpajānanā paññā sutamaye ñāṇa’’nti.
  Catutthabhāṇavāro.
  29. Kathaṃ ‘‘ime dhammā sacchikātabbā’’ti sotāvadhānaṃ, taṃpajānanā paññā sutamaye ñāṇaṃ?
  Eko dhammo sacchikātabbo – akuppā cetovimutti. Dve dhammā sacchikātabbā – vijjā ca vimutti ca. Tayo dhammā sacchikātabbā – tisso vijjā. Cattāro dhammā sacchikātabbā – cattāri sāmaññaphalāni. Pañca dhammā sacchikātabbā – pañca dhammakkhandhā. Cha dhammā sacchikātabbā – cha abhiññā. Satta dhammā sacchikātabbā – satta khīṇāsavabalāni. Aṭṭha dhammā sacchikātabbā – aṭṭha vimokkhā. Nava dhammā sacchikātabbā – nava anupubbanirodhā. Dasa dhammā sacchikātabbā – dasa asekkhā dhammā.
  ‘‘Sabbaṃ, bhikkhave, sacchikātabbaṃ. Kiñca, bhikkhave, sabbaṃ sacchikātabbaṃ? Cakkhu, bhikkhave, sacchikātabbaṃ; rūpā sacchikātabbā; cakkhuviññāṇaṃ sacchikātabbaṃ; cakkhusamphasso sacchikātabbo ; yampidaṃ cakkhusamphassapaccayā uppajjati vedayitaṃ sukhaṃ vā dukkhaṃ vā adukkhamasukhaṃ vā, tampi sacchikātabbaṃ. Sotaṃ sacchikātabbaṃ; saddā sacchikātabbā…pe… ghānaṃ sacchikātabbaṃ; gandhā sacchikātabbā… jivhā sacchikātabbā; rasā sacchikātabbā… kāyo sacchikātabbo; phoṭṭhabbā sacchikātabbā… mano sacchikātabbo; dhammā sacchikātabbā; manoviññāṇaṃ sacchikātabbaṃ; manosamphasso sacchikātabbo ; yampidaṃ manosamphassapaccayā uppajjati vedayitaṃ sukhaṃ vā dukkhaṃ vā adukkhamasukhaṃ vā, tampi sacchikātabbaṃ’’. Rūpaṃ passanto sacchikaroti, vedanaṃ passanto sacchikaroti, saññaṃ passanto sacchikaroti, saṅkhāre passanto sacchikaroti, viññāṇaṃ passanto sacchikaroti. Cakkhuṃ…pe… jarāmaraṇaṃ…pe… amatogadhaṃ nibbānaṃ pariyosānaṭṭhena passanto sacchikaroti. Ye ye dhammā sacchikatā honti te te dhammā phassitā [phusitā (syā.)] honti. Taṃ ñātaṭṭhena ñāṇaṃ, pajānanaṭṭhena paññā. Tena vuccati – ‘‘ime dhammā sacchikātabbāti sotāvadhānaṃ, taṃpajānanā paññā sutamaye ñāṇa’’nti.
  30. Kathaṃ ‘‘ime dhammā hānabhāgiyā, ime dhammā ṭhitibhāgiyā, ime dhammā visesabhāgiyā, ime dhammā nibbedhabhāgiyā’’ti sotāvadhānaṃ, taṃpajānanā paññā sutamaye ñāṇaṃ?
  Paṭhamassa jhānassa lābhiṃ kāmasahagatā saññāmanasikārā samudācaranti – hānabhāgiyo dhammo. Tadanudhammatā sati santiṭṭhati – ṭhitibhāgiyo dhammo. Avitakkasahagatā saññāmanasikārā samudācaranti – visesabhāgiyo dhammo. Nibbidāsahagatā saññāmanasikārā samudācaranti virāgūpasaṃhitā – nibbedhabhāgiyo dhammo.
  Dutiyassa jhānassa lābhiṃ vitakkasahagatā saññāmanasikārā samudācaranti – hānabhāgiyo dhammo. Tadanudhammatā sati santiṭṭhati – ṭhitibhāgiyo dhammo. Upekkhāsukhasahagatā saññāmanasikārā samudācaranti – visesabhāgiyo dhammo. Nibbidāsahagatā saññāmanasikārā samudācaranti virāgūpasaṃhitā – nibbedhabhāgiyo dhammo.
  Tatiyassa jhānassa lābhiṃ pītisukhasahagatā saññāmanasikārā samudācaranti – hānabhāgiyo dhammo. Tadanudhammatā sati santiṭṭhati – ṭhitibhāgiyo dhammo. Adukkhamasukhasahagatā saññāmanasikārā samudācaranti – visesabhāgiyo dhammo. Nibbidāsahagatā saññāmanasikārā samudācaranti virāgūpasaṃhitā – nibbedhabhāgiyo dhammo.
  Catutthassa jhānassa lābhiṃ upekkhāsahagatā saññāmanasikārā samudācaranti – hānabhāgiyo dhammo. Tadanudhammatā sati santiṭṭhati – ṭhitibhāgiyo dhammo. Ākāsānañcāyatanasahagatā saññāmanasikārā samudācaranti – visesabhāgiyo dhammo. Nibbidāsahagatā saññāmanasikārā samudācaranti virāgūpasaṃhitā – nibbedhabhāgiyo dhammo.
  Ākāsānañcāyatanassa lābhiṃ rūpasahagatā saññāmanasikārā samudācaranti – hānabhāgiyo dhammo. Tadanudhammatā sati santiṭṭhati – ṭhitibhāgiyo dhammo. Viññāṇañcāyatanasahagatā saññāmanasikārā samudācaranti – visesabhāgiyo dhammo. Nibbidāsahagatā saññāmanasikārā samudācaranti virāgūpasaṃhitā – nibbedhabhāgiyo dhammo.
  Viññāṇañcāyatanassa lābhiṃ ākāsānañcāyatanasahagatā saññāmanasikārā samudācaranti – hānabhāgiyo dhammo. Tadanudhammatā sati santiṭṭhati – ṭhitibhāgiyo dhammo. Ākiñcaññāyatanasahagatā saññāmanasikārā samudācaranti – visesabhāgiyo dhammo. Nibbidāsahagatā saññāmanasikārā samudācaranti virāgūpasaṃhitā – nibbedhabhāgiyo dhammo.
  Ākiñcaññāyatanassa lābhiṃ viññāṇañcāyatanasahagatā saññāmanasikārā samudācaranti – hānabhāgiyo dhammo. Tadanudhammatā sati santiṭṭhati – ṭhitibhāgiyo dhammo. Nevasaññānāsaññāyatanasahagatā saññāmanasikārā samudācaranti – visesabhāgiyo dhammo. Nibbidāsahagatā saññāmanasikārā samudācaranti virāgūpasaṃhitā – nibbedhabhāgiyo dhammo. Taṃ ñātaṭṭhena ñāṇaṃ, pajānanaṭṭhena paññā. Tena vuccati – ‘‘ime dhammā hānabhāgiyā, ime dhammā ṭhitibhāgiyā, ime dhammā visesabhāgiyā, ime dhammā nibbedhabhāgiyāti sotāvadhānaṃ, taṃpajānanā paññā sutamaye ñāṇaṃ’’.
  31. Kathaṃ ‘‘sabbe saṅkhārā aniccā, sabbe saṅkhārā dukkhā, sabbe dhammā anattā’’ti sotāvadhānaṃ, taṃpajānanā paññā sutamaye ñāṇaṃ? ‘‘Rūpaṃ aniccaṃ khayaṭṭhena, dukkhaṃ bhayaṭṭhena, anattā asārakaṭṭhenā’’ti sotāvadhānaṃ, taṃpajānanā paññā sutamaye ñāṇaṃ. ‘‘Vedanā…pe… saññā… saṅkhārā… viññāṇaṃ… cakkhu…pe… jarāmaraṇaṃ aniccaṃ khayaṭṭhena, dukkhaṃ bhayaṭṭhena, anattā asārakaṭṭhenā’’ti sotāvadhānaṃ, taṃpajānanā paññā sutamaye ñāṇaṃ. Taṃ ñātaṭṭhena ñāṇaṃ, pajānanaṭṭhena paññā. Tena vuccati – ‘‘sabbe saṅkhārā aniccā, sabbe saṅkhārā dukkhā, sabbe dhammā anattā’’ti sotāvadhānaṃ, taṃpajānanā paññā sutamaye ñāṇaṃ.
  32. Kathaṃ ‘‘idaṃ dukkhaṃ ariyasaccaṃ, idaṃ dukkhasamudayaṃ ariyasaccaṃ, idaṃ dukkhanirodhaṃ ariyasaccaṃ, idaṃ dukkhanirodhagāminī paṭipadā ariyasacca’’nti sotāvadhānaṃ, taṃpajānanā paññā sutamaye ñāṇaṃ?
  33. Tattha katamaṃ dukkhaṃ ariyasaccaṃ? Jātipi dukkhā, jarāpi dukkhā, maraṇampi dukkhaṃ, sokaparidevadukkhadomanassupāyāsāpi dukkhā, appiyehi sampayogo dukkho, piyehi vippayogo dukkho, yampicchaṃ na labhati tampi dukkhaṃ; saṅkhittena pañcupādānakkhandhā [pañcupādānakkhandhāpi (ka.) satipaṭṭhānasutte saccavibhaṅge ca passitabbaṃ] dukkhā.
  Tattha katamā jāti? Yā tesaṃ tesaṃ sattānaṃ tamhi tamhi sattanikāye jāti sañjāti okkanti abhinibbatti khandhānaṃ pātubhāvo āyatanānaṃ paṭilābho – ayaṃ vuccati jāti.
  Tattha katamā jarā yā tesaṃ tesaṃ sattānaṃ tamhi tamhi sattanikāye jarā jīraṇatā khaṇḍiccaṃ pāliccaṃ valittacatā āyuno saṃhāni indriyānaṃ paripāko – ayaṃ vuccati jarā.
  Tattha katamaṃ maraṇaṃ? Yā tesaṃ tesaṃ sattānaṃ tamhā tamhā sattanikāyā cuti cavanatā bhedo antaradhānaṃ maccu maraṇaṃ kālakiriyā [kālaṃkiriyā (ka.)] khandhānaṃ bhedo kaḷevarassa nikkhepo jīvitindriyassupacchedo – idaṃ vuccati maraṇaṃ.
  Tattha katamo soko? Ñātibyasanena [yo ñātibyasanena (syā.) passa saccavibhaṅge] vā phuṭṭhassa, bhogabyasanena vā phuṭṭhassa, rogabyasanena vā phuṭṭhassa, sīlabyasanena vā phuṭṭhassa, diṭṭhibyasanena vā phuṭṭhassa, aññataraññatarena byasanena samannāgatassa, aññataraññatarena dukkhadhammena phuṭṭhassa soko socanā socitattaṃ antosoko antoparisoko cetaso parijjhāyanā domanassaṃ sokasallaṃ – ayaṃ vuccati soko.
  Tattha katamo paridevo? Ñātibyasanena vā phuṭṭhassa, bhogabyasanena vā phuṭṭhassa, rogabyasanena vā phuṭṭhassa, sīlabyasanena vā phuṭṭhassa, diṭṭhibyasanena vā phuṭṭhassa, aññataraññatarena byasanena samannāgatassa, aññataraññatarena dukkhadhammena phuṭṭhassa ādevo paridevo ādevanā, paridevanā ādevitattaṃ paridevitattaṃ vācā palāpo vippalāpo lālappo lālappanā lālappitattaṃ – ayaṃ vuccati paridevo.
  Tattha katamaṃ dukkhaṃ? Yaṃ kāyikaṃ asātaṃ kāyikaṃ dukkhaṃ kāyasamphassajaṃ asātaṃ dukkhaṃ vedayitaṃ, kāyasamphassajā asātā dukkhā vedanā – idaṃ vuccati dukkhaṃ.
  Tattha katamaṃ domanassaṃ? Yaṃ cetasikaṃ asātaṃ cetasikaṃ dukkhaṃ, cetosamphassajaṃ asātaṃ vedayitaṃ, cetosamphassajā asātā dukkhā vedanā – idaṃ vuccati domanassaṃ.
  Tattha katamo upāyāso? Ñātibyasanena vā phuṭṭhassa, bhogabyasanena vā phuṭṭhassa, rogabyasanena vā phuṭṭhassa, sīlabyasanena vā phuṭṭhassa, diṭṭhibyasanena vā phuṭṭhassa, aññataraññatarena byasanena samannāgatassa, aññataraññatarena dukkhadhammena phuṭṭhassa āyāso upāyāso āyāsanā upāyāsanā āyāsitattaṃ upāyāsitattaṃ – ayaṃ vuccati upāyāso.
  Tattha katamo appiyehi sampayogo dukkho? Idha yassa te honti aniṭṭhā akantā amanāpā rūpā saddā gandhā rasā phoṭṭhabbā, ye vā panassa te honti anatthakāmā ahitakāmā aphāsukāmā ayogakkhemakāmā, yā tehi saddhiṃ saṅgati samāgamo samodhānaṃ missībhāvo – ayaṃ vuccati appiyehi sampayogo dukkho.
  Tattha katamo piyehi vippayogo dukkho? Idha yassa te honti iṭṭhā kantā manāpā rūpā saddā gandhā rasā phoṭṭhabbā, ye vā panassa te honti atthakāmā hitakāmā phāsukāmā yogakkhemakāmā mātā vā pitā vā bhātā vā bhaginī vā mittā vā amaccā vā ñātī vā sālohitā vā, yā tehi saddhiṃ asaṅgati asamāgamo asamodhānaṃ amissībhāvo – ayaṃ vuccati piyehi vippayogo dukkho.
  Tattha katamaṃ yampicchaṃ na labhati tampi dukkhaṃ? Jātidhammānaṃ sattānaṃ evaṃ icchā uppajjati – ‘‘aho vata mayaṃ na jātidhammā assāma, na ca vata no jāti āgaccheyyā’’ti. Na kho panetaṃ icchāya pattabbaṃ – idampi yampicchaṃ na labhati tampi dukkhaṃ. Jarādhammānaṃ sattānaṃ…pe… byādhidhammānaṃ sattānaṃ… maraṇadhammānaṃ sattānaṃ… sokaparidevadukkhadomanassupāyāsadhammānaṃ sattānaṃ evaṃ icchā uppajjati – ‘‘aho vata mayaṃ na sokaparidevadukkhadomanassupāyāsadhammā assāma, na ca vata no sokaparidevadukkhadomanassupāyāsā āgaccheyyu’’nti. Na kho panetaṃ icchāya pattabbaṃ – idampi yampicchaṃ na labhati tampi dukkhaṃ.
  Tattha katame saṅkhittena pañcupādānakkhandhā dukkhā? Seyyathidaṃ [seyyathīdaṃ (syā. sī. aṭṭha.)] – rūpupādānakkhandho, [rūpūpādānakkhandho (syā.) evamuparipi], vedanupādānakkhandho saññupādānakkhandho, saṅkhārupādānakkhandho, viññāṇupādānakkhandho – ime vuccanti saṅkhittena pañcupādānakkhandhā dukkhā. Idaṃ vuccati dukkhaṃ ariyasaccaṃ.
  34. Tattha katamaṃ dukkhasamudayaṃ ariyasaccaṃ? Yāyaṃ taṇhā ponobhavikā [ponobbhavikā (syā.)] nandirāgasahagatā tatratatrābhinandinī, seyyathidaṃ – kāmataṇhā bhavataṇhā vibhavataṇhā , sā kho panesā taṇhā kattha uppajjamānā uppajjati, kattha nivisamānā nivisati? Yaṃ loke piyarūpaṃ sātarūpaṃ, etthesā taṇhā uppajjamānā uppajjati, ettha nivisamānā nivisati. Kiñca loke piyarūpaṃ sātarūpaṃ? Cakkhu loke piyarūpaṃ sātarūpaṃ, etthesā taṇhā uppajjamānā uppajjati, ettha nivisamānā nivisati. Sotaṃ loke…pe… ghānaṃ loke… jivhā loke… kāyo loke… mano loke piyarūpaṃ sātarūpaṃ, etthesā taṇhā uppajjamānā uppajjati, ettha nivisamānā nivisati. Rūpā loke piyarūpaṃ sātarūpaṃ, etthesā taṇhā uppajjamānā uppajjati, ettha nivisamānā nivisati. Saddā loke piyarūpaṃ sātarūpaṃ…pe… dhammā loke… cakkhuviññāṇaṃ loke…pe… manoviññāṇaṃ loke… cakkhusamphasso loke…pe… manosamphasso loke… cakkhusamphassajā vedanā loke…pe… manosamphassajā vedanā loke… rūpasaññā loke…pe… dhammasaññā loke… rūpasañcetanā loke…pe… dhammasañcetanā loke… rūpataṇhā loke…pe… dhammataṇhā loke… rūpavitakko loke…pe… dhammavitakko loke… rūpavicāro loke…pe… dhammavicāro loke piyarūpaṃ sātarūpaṃ, etthesā taṇhā uppajjamānā uppajjati, ettha nivisamānā nivisati. Idaṃ vuccati dukkhasamudayaṃ ariyasaccaṃ.
  35. Tattha katamaṃ dukkhanirodhaṃ ariyasaccaṃ? Yo tassāyeva taṇhāya asesavirāganirodho cāgo paṭinissaggo mutti anālayo, sā kho panesā taṇhā kattha pahīyamānā pahīyati, kattha nirujjhamānā nirujjhati? Yaṃ loke piyarūpaṃ sātarūpaṃ, etthesā taṇhā pahīyamānā pahīyati, ettha nirujjhamānā nirujjhati. Kiñca loke piyarūpaṃ sātarūpaṃ? Cakkhuloke piyarūpaṃ sātarūpaṃ, etthesā taṇhā pahīyamānā pahīyati, ettha nirujjhamānā nirujjhati…pe… dhammavicāro loke piyarūpaṃ sātarūpaṃ, etthesā taṇhā pahīyamānā pahīyati, ettha nirujjhamānā nirujjhati. Idaṃ vuccati dukkhanirodhaṃ ariyasaccaṃ.
  36. Tattha katamaṃ dukkhanirodhagāminī paṭipadā ariyasaccaṃ? Ayameva ariyo aṭṭhaṅgiko maggo, seyyathidaṃ – sammādiṭṭhi sammāsaṅkappo sammāvācā sammākammanto sammāājīvo sammāvāyāmo sammāsati sammāsamādhi. Tattha katamā sammādiṭṭhi? Dukkhe ñāṇaṃ, dukkhasamudaye ñāṇaṃ, dukkhanirodhe ñāṇaṃ, dukkhanirodhagāminiyā paṭipadāya ñāṇaṃ – ayaṃ vuccati sammādiṭṭhi.
  Tattha katamo sammāsaṅkappo? Nekkhammasaṅkappo, abyāpādasaṅkappo, avihiṃsāsaṅkappo – ayaṃ vuccati sammāsaṅkappo.
  Tattha katamā sammāvācā? Musāvādā veramaṇī [veramaṇi (ka.)], pisuṇāya vācāya veramaṇī, pharusāya vācāya veramaṇī, samphappalāpā veramaṇī – ayaṃ vuccati sammāvācā.
  Tattha katamo sammākammanto? Pāṇātipātā veramaṇī, adinnādānā veramaṇī, kāmesumicchācārā veramaṇī – ayaṃ vuccati sammākammanto.
  Tattha katamo sammāājīvo? Idha ariyasāvako micchāājīvaṃ pahāya sammāājīvena jīvikaṃ [jīvitaṃ (ka.)] kappeti – ayaṃ vuccati sammāājīvo.
  Tattha katamo sammāvāyāmo? Idha bhikkhu anuppannānaṃ pāpakānaṃ akusalānaṃ dhammānaṃ anuppādāya chandaṃ janeti vāyamati vīriyaṃ ārabhati cittaṃ paggaṇhāti padahati, uppannānaṃ pāpakānaṃ akusalānaṃ dhammānaṃ pahānāya…pe… anuppannānaṃ kusalānaṃ dhammānaṃ uppādāya …pe… uppannānaṃ kusalānaṃ dhammānaṃ ṭhitiyā asammosāya bhiyyobhāvāya vepullāya bhāvanāya pāripūriyā chandaṃ janeti vāyamati vīriyaṃ ārabhati cittaṃ paggaṇhāti padahati – ayaṃ vuccati sammāvāyāmo.
  Tattha katamā sammāsati? Idha bhikkhu kāye kāyānupassī viharati ātāpī sampajāno satimā vineyya loke abhijjhādomanassaṃ. Vedanāsu…pe… citte…pe… dhammesu dhammānupassī viharati ātāpī sampajāno satimā vineyya loke abhijjhādomanassaṃ – ayaṃ vuccati sammāsati.
  Tattha katamo sammāsamādhi? Idha bhikkhu vivicceva kāmehi vivicca akusalehi dhammehi savitakkaṃ savicāraṃ vivekajaṃ pītisukhaṃ paṭhamaṃ jhānaṃ upasampajja viharati. Vitakkavicārānaṃ vūpasamā ajjhattaṃ sampasādanaṃ cetaso ekodibhāvaṃ avitakkaṃ avicāraṃ samādhijaṃ pītisukhaṃ dutiyaṃ jhānaṃ upasampajja viharati. Pītiyā ca virāgā upekkhako ca viharati sato ca sampajāno sukhañca kāyena paṭisaṃvedeti, yaṃ taṃ ariyā ācikkhanti – ‘‘upekkhako satimā sukhavihārī’’ti tatiyaṃ jhānaṃ upasampajja viharati. Sukhassa ca pahānā dukkhassa ca pahānā pubbeva somanassadomanassānaṃ atthaṅgamā adukkhamasukhaṃ upekkhāsatipārisuddhiṃ catutthaṃ jhānaṃ upasampajja viharati. Ayaṃ vuccati sammāsamādhi. Idaṃ vuccati dukkhanirodhagāminī paṭipadā ariyasaccaṃ. Taṃ ñātaṭṭhena ñāṇaṃ, pajānanaṭṭhena paññā. Tena vuccati – ‘‘idaṃ dukkhaṃ ariyasaccaṃ, idaṃ dukkhasamudayaṃ ariyasaccaṃ, idaṃ dukkhanirodhaṃ ariyasaccaṃ, idaṃ dukkhanirodhagāminī paṭipadā ariyasacca’’nti sotāvadhānaṃ, taṃpajānanā paññā sutamaye ñāṇaṃ. Evaṃ sotāvadhāne paññā sutamaye ñāṇaṃ.
  Sutamayañāṇaniddeso paṭhamo.
  2. Sīlamayañāṇaniddeso
  37. Kathaṃ sutvāna saṃvare paññā sīlamaye ñāṇaṃ? Pañca sīlāni – pariyantapārisuddhisīlaṃ, apariyantapārisuddhisīlaṃ, paripuṇṇapārisuddhisīlaṃ, aparāmaṭṭhapārisuddhisīlaṃ, paṭippassaddhipārisuddhisīlanti.
  Tattha katamaṃ pariyantapārisuddhisīlaṃ? Anupasampannānaṃ pariyantasikkhāpadānaṃ – idaṃ pariyantapārisuddhisīlaṃ. Katamaṃ apariyantapārisuddhisīlaṃ? Upasampannānaṃ apariyantasikkhāpadānaṃ – idaṃ apariyantapārisuddhisīlaṃ. Katamaṃ paripuṇṇapārisuddhisīlaṃ? Puthujjanakalyāṇakānaṃ kusaladhamme yuttānaṃ sekkhapariyante [sekhapariyante (ka.)] paripūrakārīnaṃ kāye ca jīvite ca anapekkhānaṃ pariccattajīvitānaṃ – idaṃ paripuṇṇapārisuddhisīlaṃ. Katamaṃ aparāmaṭṭhapārisuddhisīlaṃ? Sattannaṃ sekkhānaṃ – idaṃ aparāmaṭṭhapārisuddhisīlaṃ. Katamaṃ paṭippassaddhipārisuddhisīlaṃ? Tathāgatasāvakānaṃ khīṇāsavānaṃ paccekabuddhānaṃ tathāgatānaṃ arahantānaṃ sammāsambuddhānaṃ – idaṃ paṭippassaddhipārisuddhisīlaṃ.
  38. Atthi sīlaṃ pariyantaṃ, atthi sīlaṃ apariyantaṃ. Tattha katamaṃ taṃ sīlaṃ pariyantaṃ? Atthi sīlaṃ lābhapariyantaṃ, atthi sīlaṃ yasapariyantaṃ, atthi sīlaṃ ñātipariyantaṃ, atthi sīlaṃ aṅgapariyantaṃ, atthi sīlaṃ jīvitapariyantaṃ.
  Katamaṃ taṃ sīlaṃ lābhapariyantaṃ? Idhekacco lābhahetu lābhapaccayā lābhakāraṇā yathāsamādinnaṃ [yathāsamādiṇṇaṃ (ka.)] sikkhāpadaṃ vītikkamati – idaṃ taṃ sīlaṃ lābhapariyantaṃ. Katamaṃ taṃ sīlaṃ yasapariyantaṃ? Idhekacco yasahetu yasapaccayā yasakāraṇā yathāsamādinnaṃ sikkhāpadaṃ vītikkamati – idaṃ taṃ sīlaṃ yasapariyantaṃ. Katamaṃ taṃ sīlaṃ ñātipariyantaṃ? Idhekacco ñātihetu ñātipaccayā ñātikāraṇā yathāsamādinnaṃ sikkhāpadaṃ vītikkamati – idaṃ taṃ sīlaṃ ñātipariyantaṃ. Katamaṃ taṃ sīlaṃ aṅgapariyantaṃ? Idhekacco aṅgahetu aṅgapaccayā aṅgakāraṇā yathāsamādinnaṃ sikkhāpadaṃ vītikkamati – idaṃ taṃ sīlaṃ aṅgapariyantaṃ. Katamaṃ taṃ sīlaṃ jīvitapariyantaṃ? Idhekacco jīvitahetu jīvitapaccayā jīvitakāraṇā yathāsamādinnaṃ sikkhāpadaṃ vītikkamati – idaṃ taṃ sīlaṃ jīvitapariyantaṃ. Evarūpāni sīlāni khaṇḍāni chiddāni sabalāni kammāsāni na bhujissāni na viññuppasatthāni [na viññūpasatthāni (ka.)] parāmaṭṭhāni asamādhisaṃvattanikāni [na samādhisaṃvattanikāni (ka.)] na avippaṭisāravatthukāni na pāmojjavatthukāni na pītivatthukāni na passaddhivatthukāni na sukhavatthukāni na samādhivatthukāni na yathābhūtañāṇadassanavatthukāni na ekantanibbidāya na virāgāya na nirodhāya na upasamāya na abhiññāya na sambodhāya na nibbānāya saṃvattanti – idaṃ taṃ sīlaṃ pariyantaṃ.
  Katamaṃ taṃ sīlaṃ apariyantaṃ? Atthi sīlaṃ na lābhapariyantaṃ , atthi sīlaṃ na yasapariyantaṃ, atthi sīlaṃ na ñātipariyantaṃ, atthi sīlaṃ na aṅgapariyantaṃ, atthi sīlaṃ na jīvitapariyantaṃ.
  Katamaṃ taṃ sīlaṃ na lābhapariyantaṃ? Idhekacco lābhahetu lābhapaccayā lābhakāraṇā yathāsamādinnaṃ sikkhāpadaṃ vītikkamāya cittampi na uppādeti, kiṃ so vītikkamissati! Idaṃ taṃ sīlaṃ na lābhapariyantaṃ. Katamaṃ taṃ sīlaṃ na yasapariyantaṃ? Idhekacco yasahetu yasapaccayā yasakāraṇā yathāsamādinnaṃ sikkhāpadaṃ vītikkamāya cittampi na uppādeti , kiṃ so vītikkamissati! Idaṃ taṃ sīlaṃ na yasapariyantaṃ. Katamaṃ taṃ sīlaṃ na ñātipariyantaṃ? Idhekacco ñātihetu ñātipaccayā ñātikāraṇā yathāsamādinnaṃ sikkhāpadaṃ vītikkamāya cittampi na uppādeti, kiṃ so vītikkamissati! Idaṃ taṃ sīlaṃ na ñātipariyantaṃ. Katamaṃ taṃ sīlaṃ na aṅgapariyantaṃ? Idhekacco aṅgahetu aṅgapaccayā aṅgakāraṇā yathāsamādinnaṃ sikkhāpadaṃ vītikkamāya cittampi na uppādeti, kiṃ so vītikkamissati! Idaṃ taṃ sīlaṃ na aṅgapariyantaṃ. Katamaṃ taṃ sīlaṃ na jīvitapariyantaṃ? Idhekacco jīvitahetu jīvitapaccayā jīvitakāraṇā yathāsamādinnaṃ sikkhāpadaṃ vītikkamāya cittampi na uppādeti, kiṃ so vītikkamissati! Idaṃ taṃ sīlaṃ na jīvitapariyantaṃ. Evarūpāni sīlāni akhaṇḍāni acchiddāni asabalāni akammāsāni bhujissāni viññuppasatthāni aparāmaṭṭhāni samādhisaṃvattanikāni avippaṭisāravatthukāni pāmojjavatthukāni pītivatthukāni passaddhivatthukāni sukhavatthukāni samādhivatthukāni yathābhūtañāṇadassanavatthukāni ekantanibbidāya virāgāya nirodhāya upasamāya abhiññāya sambodhāya nibbānāya saṃvattanti – idaṃ taṃ sīlaṃ apariyantaṃ.
  39. Kiṃ sīlaṃ? Kati sīlāni? Kiṃ samuṭṭhānaṃ sīlaṃ? Kati dhammasamodhānaṃ sīlaṃ?
  Kiṃ sīlanti cetanā sīlaṃ, cetasikaṃ sīlaṃ, saṃvaro sīlaṃ, avītikkamo sīlaṃ. Kati sīlānīti tīṇi sīlāni – kusalasīlaṃ, akusalasīlaṃ, abyākatasīlaṃ.Kiṃ samuṭṭhānaṃ sīlanti kusalacittasamuṭṭhānaṃ kusalasīlaṃ , akusalacittasamuṭṭhānaṃ akusalasīlaṃ, abyākatacittasamuṭṭhānaṃ abyākatasīlaṃ. Kati dhammasamodhānaṃ sīlanti saṃvarasamodhānaṃ sīlaṃ, avītikkamasamodhānaṃ sīlaṃ, tathābhāve jātacetanāsamodhānaṃ sīlaṃ.
  40. Pāṇātipātaṃ saṃvaraṭṭhena sīlaṃ, avītikkamaṭṭhena sīlaṃ. Adinnādānaṃ saṃvaraṭṭhena sīlaṃ, avītikkamaṭṭhena sīlaṃ. Kāmesumicchācāraṃ saṃvaraṭṭhena sīlaṃ, avītikkamaṭṭhena sīlaṃ. Musāvādaṃ saṃvaraṭṭhena sīlaṃ, avītikkamaṭṭhena sīlaṃ. Pisuṇaṃ vācaṃ [pisuṇāvācaṃ (syā. ka.) dī. ni. 1.9 passitabbā] saṃvaraṭṭhena sīlaṃ, avītikkamaṭṭhena sīlaṃ. Pharusaṃ vācaṃ [pharusavācaṃ (syā. ka.)] saṃvaraṭṭhena sīlaṃ, avītikkamaṭṭhena sīlaṃ. Samphappalāpaṃ saṃvaraṭṭhena sīlaṃ, avītikkamaṭṭhena sīlaṃ . Abhijjhaṃ saṃvaraṭṭhena sīlaṃ, avītikkamaṭṭhena sīlaṃ. Byāpādaṃ saṃvaraṭṭhena sīlaṃ, avītikkamaṭṭhena sīlaṃ. Micchādiṭṭhiṃ saṃvaraṭṭhena sīlaṃ, avītikkamaṭṭhena sīlaṃ.
  41. Nekkhammena kāmacchandaṃ saṃvaraṭṭhena sīlaṃ, avītikkamaṭṭhena sīlaṃ. Abyāpādena byāpādaṃ saṃvaraṭṭhena sīlaṃ, avītikkamaṭṭhena sīlaṃ. Ālokasaññāya thinamiddhaṃ…pe… avikkhepaṭṭhena uddhaccaṃ… dhammavavatthānena vicikicchaṃ… ñāṇena avijjaṃ… pāmojjena aratiṃ….
  Paṭhamena jhānena [paṭhamajjhānena (syā.) evamīdisesu ṭhānesu] nīvaraṇe…pe… dutiyena jhānena vitakkavicāre… tatiyena jhānena pītiṃ… catutthena jhānena sukhadukkhaṃ… ākāsānañcāyatanasamāpattiyā rūpasaññaṃ paṭighasaññaṃ nānattasaññaṃ… viññāṇañcāyatanasamāpattiyā ākāsānañcāyatanasaññaṃ… ākiñcaññāyatanasamāpattiyā viññāṇañcāyatanasaññaṃ… nevasaññānāsaññāyatanasamāpattiyā ākiñcaññāyatanasaññaṃ.
  Aniccānupassanāya niccasaññaṃ…pe… dukkhānupassanāya sukhasaññaṃ… anattā anupassanāya attasaññaṃ… nibbidānupassanāya nandiṃ… virāgānupassanāya rāgaṃ… nirodhā anupassanāya samudayaṃ… paṭinissaggānupassanāya ādānaṃ… khayānupassanāya ghanasaññaṃ… vayānupassanāya āyūhanaṃ.. vipariṇāmānupassanāya dhuvasaññaṃ… animittānupassanāya nimittaṃ…. appaṇihitānupassanāya paṇidhiṃ… suññatānupassanāya abhinivesaṃ… adhipaññādhammavipassanāya sārādānābhinivesaṃ… yathābhūtañāṇadassanena sammohābhinivesaṃ… ādīnavānupassanāya ālayābhinivesaṃ… paṭisaṅkhānupassanāya appaṭisaṅkhaṃ… vivaṭṭanānupassanāya saññogābhinivesaṃ….
  Sotāpattimaggena diṭṭhekaṭṭhe kilese…pe… sakadāgāmimaggena oḷārike kilese… anāgāmimaggena aṇusahagate kilese… arahattamaggena sabbakilese saṃvaraṭṭhena sīlaṃ, avītikkamaṭṭhena sīlaṃ.
  Pañca sīlāni – pāṇātipātassa pahānaṃ sīlaṃ, veramaṇī sīlaṃ, cetanā sīlaṃ, saṃvaro sīlaṃ, avītikkamo sīlaṃ. Evarūpāni sīlāni cittassa avippaṭisārāya saṃvattanti, pāmojjāya saṃvattanti, pītiyā saṃvattanti, passaddhiyā saṃvattanti, somanassāya saṃvattanti, āsevanāya saṃvattanti, bhāvanāya saṃvattanti, bahulīkammāya saṃvattanti, alaṅkārāya saṃvattanti, parikkhārāya saṃvattanti, parivārāya saṃvattanti, pāripūriyā saṃvattanti, ekantanibbidāya virāgāya nirodhāya upasamāya abhiññāya sambodhāya nibbānāya saṃvattanti.
  Evarūpānaṃ sīlānaṃ saṃvarapārisuddhi adhisīlaṃ, saṃvarapārisuddhiyā ṭhitaṃ cittaṃ na vikkhepaṃ gacchati, avikkhepapārisuddhi adhicittaṃ saṃvarapārisuddhiṃ sammā passati, avikkhepapārisuddhiṃ sammā passati. Dassanapārisuddhi adhipaññā. Yo tattha saṃvaraṭṭho, ayaṃ adhisīlasikkhā . Yo tattha avikkhepaṭṭho, ayaṃ adhicittasikkhā. Yo tattha dassanaṭṭho, ayaṃ adhipaññāsikkhā.
  Imā tisso sikkhāyo āvajjanto sikkhati, jānanto sikkhati, passanto sikkhati, paccavekkhanto sikkhati, cittaṃ adhiṭṭhahanto sikkhati, saddhāya adhimuccanto sikkhati, vīriyaṃ paggaṇhanto sikkhati, satiṃ upaṭṭhapento sikkhati, cittaṃ samādahanto sikkhati, paññāya pajānanto sikkhati, abhiññeyyaṃ abhijānanto sikkhati, pariññeyyaṃ parijānanto sikkhati, pahātabbaṃ pajahanto sikkhati, sacchikātabbaṃ sacchikaronto sikkhati, bhāvetabbaṃ bhāvento sikkhati.
  Pañca sīlāni – adinnādānassa…pe… kāmesumicchācārassa… musāvādassa… pisuṇāya vācāya… pharusāya vācāya… samphappalāpassa… abhijjhāya… byāpādassa… micchādiṭṭhiyā… bhāvetabbaṃ bhāvento sikkhanti.
  Nekkhammena kāmacchandassa…pe… abyāpādena byāpādassa… ālokasaññāya thinamiddhassa… avikkhepena uddhaccassa… … dhammavavatthānena vicikicchāya… ñāṇena avijjāya… pāmojjena aratiyā… bhāvetabbaṃ bhāvento sikkhati.
  Paṭhamena jhānena nīvaraṇānaṃ…pe… dutiyena jhānena vitakkavicārānaṃ… tatiyena jhānena pītiyā… catutthena jhānena sukhadukkhānaṃ… ākāsānañcāyatanasamāpattiyā rūpasaññāya paṭighasaññāya nānattasaññāya… viññāṇañcāyatanasamāpattiyā ākāsānañcāyatanasaññāya… ākiñcaññāyatanasamāpattiyā viññāṇañcāyatanasaññāya… nevasaññānāsaññāyatanasamāpattiyā ākiñcaññāyatanasaññāya… bhāvetabbaṃ bhāvento sikkhati.
  Aniccānupassanāya niccasaññāya…pe… dukkhānupassanāya sukhasaññāya… anattānupassanāya attasaññāya… nibbidānupassanāya nandiyā… virāgānupassanāya rāgassa… nirodhānupassanāya samudayassa… paṭinissaggānupassanāya ādānassa… khayānupassanāya ghanasaññāya… vayānupassanāya āyūhanassa… vipariṇāmānupassanāya dhuvasaññāya… animittānupassanāya nimittassa… appaṇihitānupassanāya paṇidhiyā… suññatānupassanāya abhinivesassa… adhipaññādhammavipassanāya sārāgābhinivesassa… yathābhūtañāṇadassanena sammohābhinivesassa… ādīnavānupassanāya ālayābhinivesassa… paṭisaṅkhānupassanāya appaṭisaṅkhāya… vivaṭṭanānupassanāya saññogābhinivesassa bhāvetabbaṃ bhāvento sikkhati.
  Sotāpattimaggena diṭṭhekaṭṭhānaṃ kilesānaṃ…pe… sakadāgāmimaggena oḷārikānaṃ kilesānaṃ… anāgāmimaggena anusahagatānaṃ kilesānaṃ… arahattamaggena sabbakilesānaṃ pahānaṃ sīlaṃ, veramaṇī sīlaṃ, cetanā sīlaṃ, saṃvaro sīlaṃ, avītikkamo sīlaṃ. Evarūpāni sīlāni cittassa avippaṭisārāya saṃvattanti, pāmojjāya saṃvattanti, pītiyā saṃvattanti, passaddhiyā saṃvattanti, somanassāya saṃvattanti, āsevanāya saṃvattanti, bhāvanāya saṃvattanti, bahulīkammāya saṃvattanti, alaṅkārāya saṃvattanti, parikkhārāya saṃvattanti, parivārāya saṃvattanti, pāripūriyā saṃvattanti, ekantanibbidāya virāgāya nirodhāya upasamāya abhiññāya sambodhāya nibbānāya saṃvattanti.
  42. Evarūpānaṃ sīlānaṃ saṃvarapārisuddhi adhisīlaṃ. Saṃvarapārisuddhiyā ṭhitaṃ cittaṃ avikkhepaṃ gacchati, avikkhepapārisuddhi adhicittaṃ. Saṃvarapārisuddhiṃ sammā passati, avikkhepapārisuddhiṃ sammā passati. Dassanapārisuddhi adhipaññā. Yo tattha saṃvaraṭṭho, ayaṃ adhisīlasikkhā. Yo tattha avikkhepaṭṭho, ayaṃ adhicittasikkhā. Yo tattha dassanaṭṭho, ayaṃ adhipaññāsikkhā. Imā tisso sikkhāyo āvajjanto sikkhati, jānanto sikkhati, passanto sikkhati, paccavekkhanto sikkhati, cittaṃ adhiṭṭhahanto sikkhati, saddhāya adhimuccanto sikkhati, vīriyaṃ paggaṇhanto sikkhati, satiṃ upaṭṭhapento sikkhati, cittaṃ samādahanto sikkhati, paññāya pajānanto sikkhati, abhiññeyyaṃ abhijānanto sikkhati, pariññeyyaṃ parijānanto sikkhati pahātabbaṃ pajahanto sikkhati, sacchikātabbaṃ sacchikaronto sikkhati, bhāvetabbaṃ bhāvento sikkhati. Taṃ ñātaṭṭhena ñāṇaṃ pajānanaṭṭhena paññā. Tena vuccati – ‘‘sutvāna saṃvare paññā sīlamaye ñāṇaṃ’’.
  Sīlamayañāṇaniddeso dutiyo.
  3. Samādhibhāvanāmayañāṇaniddeso
  43. Kathaṃ saṃvaritvā samādahane paññā samādhibhāvanāmaye ñāṇaṃ? Eko samādhi – cittassa ekaggatā. Dve samādhī – lokiyo samādhi, lokuttaro samādhi. Tayo samādhī – savitakkasavicāro samādhi, avitakkavicāramatto samādhi, avitakkaavicāro samādhi. Cattāro samādhī – hānabhāgiyo samādhi, ṭhitibhāgiyo samādhi, visesabhāgiyo samādhi, nibbedhabhāgiyo samādhi. Pañca samādhī – pītipharaṇatā, sukhapharaṇatā, cetopharaṇatā, ālokapharaṇatā, paccavekkhaṇānimittaṃ [paccavekkhanānimittaṃ (ka.)].
  Cha samādhī – buddhānussativasena cittassa ekaggatā avikkhepo samādhi, dhammānussativasena cittassa ekaggatā avikkhepo samādhi, saṅghānussativasena cittassa ekaggatā avikkhepo samādhi, sīlānussativasena cittassa ekaggatā avikkhepo samādhi, cāgānussativasena cittassa ekaggatā avikkhepo samādhi, devatānussativasena cittassa ekaggatā avikkhepo samādhi. Satta samādhī – samādhikusalatā, samādhissa samāpattikusalatā, samādhissa ṭhitikusalatā, samādhissa vuṭṭhānakusalatā , samādhissa kallatākusalatā [kallitakusalatā (syā. ka.)], samādhissa gocarakusalatā, samādhissa abhinīhārakusalatā. Aṭṭha samādhī – pathavīkasiṇavasena cittassa ekaggatā avikkhepo samādhi, āpokasiṇavasena…pe… tejokasiṇavasena… vāyokasiṇavasena… nīlakasiṇavasena… pītakasiṇavasena… lohitakasiṇavasena… odātakasiṇavasena cittassa ekaggatā avikkhepo samādhi. Nava samādhī – rūpāvacaro samādhi atthi hīno, atthi majjhomo, atthi paṇīto; arūpāvacaro samādhi atthi hīno, atthi majjhomo, atthi paṇīto; suññato samādhi, animitto samādhi, appaṇihito samādhi. Dasa samādhī – uddhumātakasaññāvasena cittassa ekaggatā avikkhepo samādhi, vinīlakasaññāvasena…pe… vipubbakasaññāvasena… vicchiddakasaññāvasena… vikkhāyitakasaññāvasena… vikkhittakasaññāvasena… hatavikkhittakasaññāvasena… lohitakasaññāvasena… puḷavakasaññāvasena [puḷuvaka saññāvasena (ka.)] … aṭṭhikasaññāvasena cittassa ekaggatā avikkhepo samādhi. Ime pañcapaññāsa samādhi.
  44. Api ca, pañcavīsati samādhissa samādhiṭṭhā – pariggahaṭṭhena samādhi, parivāraṭṭhena samādhi, paripūraṭṭhena samādhi, ekaggaṭṭhena samādhi, avikkhepaṭṭhena samādhi, avisāraṭṭhena samādhi, anāvilaṭṭhena samādhi, aniñjanaṭṭhena samādhi, vimuttaṭṭhena samādhi, ekattupaṭṭhānavasena cittassa ṭhitattā samādhi, samaṃ esatīti samādhi, visamaṃ nesatīti samādhi, samaṃ esitattā samādhi, visamaṃ nesitattā samādhi, samaṃ ādiyatīti samādhi, visamaṃ nādiyatīti samādhi, samaṃ ādinnattā samādhi, visamaṃ anādinnattā samādhi, samaṃ paṭipajjatīti samādhi, visamaṃ nappaṭipajjatīti samādhi, samaṃ paṭipannattā samādhi, visamaṃ nappaṭipannattā samādhi, samaṃ jhāyatīti samādhi, visamaṃ jhāpetīti samādhi, samaṃ jhātattā samādhi, visamaṃ jhāpitattā samādhi, samo ca hito ca sukho cāti samādhi. Ime pañcavīsati samādhissa samādhiṭṭhā. Taṃ ñātaṭṭhena ñāṇaṃ, pajānanaṭṭhena paññā. Tena vuccati – ‘‘saṃvaritvā samādahane paññā samādhibhāvanāmaye ñāṇaṃ’’.
  Samādhibhāvanāmayañāṇaniddeso tatiyo.
  4. Dhammaṭṭhitiñāṇaniddeso
  45. Kathaṃ paccayapariggahe paññā dhammaṭṭhitiñāṇaṃ? Avijjā saṅkhārānaṃ uppādaṭṭhiti ca pavattaṭṭhiti ca nimittaṭṭhiti ca āyūhanaṭṭhiti ca saññogaṭṭhiti ca palibodhaṭṭhiti ca samudayaṭṭhiti ca hetuṭṭhiti ca paccayaṭṭhiti ca. Imehi navahākārehi avijjā paccayo, saṅkhārā paccayasamuppannā. Ubhopete dhammā paccayasamuppannāti – paccayapariggahe paññā dhammaṭṭhitiñāṇaṃ. Atītampi addhānaṃ… anāgatampi addhānaṃ avijjā saṅkhārānaṃ uppādaṭṭhiti ca pavattaṭṭhiti ca nimittaṭṭhiti ca āyūhanaṭṭhiti ca saññogaṭṭhiti ca palibodhaṭṭhiti ca samudayaṭṭhiti ca hetuṭṭhiti ca paccayaṭṭhiti ca. Imehi navahākārehi avijjā paccayo, saṅkhārā paccayasamuppannā. Ubhopete dhammā paccayasamuppannāti – paccayapariggahe paññā dhammaṭṭhitiñāṇaṃ.
  Saṅkhārā viññāṇassa…pe… viññāṇaṃ nāmarūpassa… nāmarūpaṃ saḷāyatanassa… saḷāyatanaṃ phassassa… phasso vedanāya… vedanā taṇhāya… taṇhā upādānassa… upādānaṃ bhavassa… bhavo jātiyā… jāti jarāmaraṇassa uppādaṭṭhiti ca pavattaṭṭhiti ca nimittaṭṭhiti ca āyūhanaṭṭhiti ca saññogaṭṭhiti ca palibodhaṭṭhiti ca samudayaṭṭhiti ca hetuṭṭhiti ca paccayaṭṭhiti ca. Imehi navahākārehi jāti paccayo, jarāmaraṇaṃ paccayasamuppannaṃ. Ubhopete dhammā paccayasamuppannāti – paccayapariggahe paññā dhammaṭṭhitiñāṇaṃ. Atītampi addhānaṃ… anāgatampi addhānaṃ jāti jarāmaraṇassa uppādaṭṭhiti ca pavattaṭṭhiti ca nimittaṭṭhiti ca āyūhanaṭṭhiti ca saññogaṭṭhiti ca palibodhaṭṭhiti ca samudayaṭṭhiti ca hetuṭṭhiti ca paccayaṭṭhiti ca. Imehi navahākārehi jāti paccayo, jarāmaraṇaṃ paccayasamuppannaṃ. Ubhopete dhammā paccayasamuppannāti – paccayapariggahe paññā dhammaṭṭhitiñāṇaṃ.
  46. Avijjā hetu, saṅkhārā hetusamuppannā. Ubhopete dhammā hetusamuppannāti – paccayapariggahe paññā dhammaṭṭhitiñāṇaṃ. Atītampi addhānaṃ… anāgatampi addhānaṃ avijjā hetu, saṅkhārā hetusamuppannā. Ubhopete dhammā hetusamuppannāti – paccayapariggahe paññā dhammaṭṭhitiñāṇaṃ.
  Saṅkhārā hetu, viññāṇaṃ hetusamuppannaṃ…pe… viññāṇaṃ hetu, nāmarūpaṃ hetusamuppannaṃ… nāmarūpaṃ hetu, saḷāyatanaṃ hetusamuppannaṃ… saḷāyatanaṃ hetu, phasso hetusamuppanno… phasso hetu, vedanā hetusamuppannā… vedanā hetu, taṇhā hetusamuppannā… taṇhā hetu, upādānaṃ hetusamuppannaṃ… upādānaṃ hetu, bhavo hetusamuppanno… bhavo hetu, jāti hetusamuppannā… jāti hetu, jarāmaraṇaṃ hetusamuppannaṃ. Ubhopete dhammā hetusamuppannāti – paccayapariggahe paññā dhammaṭṭhitiñāṇaṃ. Atītampi addhānaṃ… anāgatampi addhānaṃ jāti hetu, jarāmaraṇaṃ hetusamuppannaṃ. Ubhopete dhammā hetusamuppannāti – paccayapariggahe paññā dhammaṭṭhitiñāṇaṃ.
  Avijjā paṭiccā, saṅkhārā paṭiccasamuppannā. Ubhopete dhammā paṭiccasamuppannāti – paccayapariggahe paññā dhammaṭṭhitiñāṇaṃ. Atītampi addhānaṃ… anāgatampi addhānaṃ avijjā paṭiccā, saṅkhārā paṭiccasamuppannā. Ubhopete dhammā paṭiccasamuppannāti – paccayapariggahe paññā dhammaṭṭhitiñāṇaṃ.
  Saṅkhārā paṭiccā, viññāṇaṃ paṭiccasamuppannaṃ…pe… viññāṇaṃ paṭiccā, nāmarūpaṃ paṭiccasamuppannaṃ… nāmarūpaṃ paṭiccā, saḷāyatanaṃ paṭiccasamuppannaṃ… saḷāyatanaṃ paṭiccā, phasso paṭiccasamuppanno… phasso paṭiccā, vedanā paṭiccasamuppannā… vedanā paṭiccā, taṇhā paṭiccasamuppannā… taṇhā paṭiccā, upādānaṃ paṭiccasamuppannaṃ… upādānaṃ paṭiccā, bhavo paṭiccasamuppanno… bhavo paṭiccā, jāti paṭiccasamuppannā… jāti paṭiccā, jarāmaraṇaṃ paṭiccasamuppannaṃ. Ubhopete dhammā paṭiccasamuppannāti – paccayapariggahe paññā dhammaṭṭhitiñāṇaṃ. Atītampi addhānaṃ… anāgatampi addhānaṃ jāti paṭiccā, jarāmaraṇaṃ paṭiccasamuppannaṃ. Ubhopete dhammā paṭiccasamuppannāti – paccayapariggahe paññā dhammaṭṭhitiñāṇaṃ.
  Avijjā paccayo, saṅkhārā paccayasamuppannā. Ubhopete dhammā paccayasamuppannāti – paccayapariggahe paññā dhammaṭṭhitiñāṇaṃ . Atītampi addhānaṃ… anāgatampi addhānaṃ avijjā paccayo, saṅkhārā paccayasamuppannā. Ubhopete dhammā paccayasamuppannāti – paccayapariggahe paññā dhammaṭṭhitiñāṇaṃ.
  Saṅkhārā paccayā, viññāṇaṃ paccayasamuppannaṃ…pe… viññāṇaṃ paccayo, nāmarūpaṃ paccayasamuppannaṃ… nāmarūpaṃ paccayo, saḷāyatanaṃ paccayasamuppannaṃ… saḷāyatanaṃ paccayo, phasso paccayasamuppanno… phasso paccayo, vedanā paccayasamuppannā… vedanā paccayo, taṇhā paccayasamuppannā… taṇhā paccayo, upādānaṃ paccayasamuppannaṃ… upādānaṃ paccayo, bhavo paccayasamuppanno… bhavo paccayo, jāti paccayasamuppannā… jāti paccayo, jarāmaraṇaṃ paccayasamuppannaṃ. Ubhopete dhammā paccayasamuppannāti – paccayapariggahe paññā dhammaṭṭhitiñāṇaṃ. Atītampi addhānaṃ… anāgatampi addhānaṃ jāti paccayo, jarāmaraṇaṃ paccayasamuppannaṃ. Ubhopete dhammā paccayasamuppannāti – paccayapariggahe paññā dhammaṭṭhitiñāṇaṃ.
  47. Purimakammabhavasmiṃ moho avijjā, āyūhanā saṅkhārā, nikanti taṇhā, upagamanaṃ upādānaṃ, cetanā bhavo. Ime pañca dhammā purimakammabhavasmiṃ idha paṭisandhiyā paccayā. Idha paṭisandhi viññāṇaṃ, okkanti nāmarūpaṃ, pasādo āyatanaṃ, phuṭṭho phasso, vedayitaṃ vedanā. Ime pañca dhammā idhupapattibhavasmiṃ purekatassa kammassa paccayā. Idha paripakkattā āyatanānaṃ moho avijjā, āyūhanā saṅkhārā, nikanti taṇhā upagamanaṃ upādānaṃ, cetanā bhavo. Ime pañca dhammā idha kammabhavasmiṃ āyatiṃ paṭisandhiyā paccayā. Āyatiṃ paṭisandhi viññāṇaṃ, okkanti nāmarūpaṃ, pasādo āyatanaṃ, phuṭṭho phasso, vedayitaṃ vedanā. Ime pañca dhammā āyatiṃ upapattibhavasmiṃ idha katassa kammassa paccayā. Itime catusaṅkhepe tayo addhe tisandhiṃ vīsatiyā ākārehi paṭiccasamuppādaṃ jānāti passati aññāti paṭivijjhati. Taṃ ñātaṭṭhena ñāṇaṃ, pajānanaṭṭhena paññā. Tena vuccati – ‘‘paccayapariggahe paññā dhammaṭṭhitiñāṇaṃ’’.
  Dhammaṭṭhitiñāṇaniddeso catuttho.
  5. Sammasanañāṇaniddeso
  48. Kathaṃ atītānāgatapaccuppannānaṃ dhammānaṃ saṅkhipitvā vavatthāne paññā sammasane ñāṇaṃ?
  Yaṃ kiñci rūpaṃ atītānāgatapaccuppannaṃ ajjhattaṃ vā bahiddhā vā oḷārikaṃ vā sukhumaṃ vā hīnaṃ vā paṇītaṃ vā yaṃ dūre santike vā, sabbaṃ rūpaṃ aniccato vavattheti ekaṃ sammasanaṃ, dukkhato vavattheti ekaṃ sammasanaṃ, anattato vavattheti ekaṃ sammasanaṃ.
  Yā kāci vedanā…pe… yā kāci saññā… ye keci saṅkhārā… yaṃ kiñci viññāṇaṃ atītānāgatapaccuppannaṃ ajjhattaṃ vā bahiddhā vā oḷārikaṃ vā sukhumaṃ vā hīnaṃ vā paṇītaṃ vā yaṃ dūre santike vā, sabbaṃ viññāṇaṃ aniccato vavattheti ekaṃ sammasanaṃ, dukkhato vavattheti ekaṃ sammasanaṃ, anattato vavattheti ekaṃ sammasanaṃ.
  Cakkhuṃ…pe… jarāmaraṇaṃ atītānāgatapaccuppannaṃ aniccato vavattheti ekaṃ sammasanaṃ, dukkhato vavattheti ekaṃ sammasanaṃ, anattato vavattheti ekaṃ sammasanaṃ.
  Rūpaṃ atītānāgatapaccuppannaṃ aniccaṃ khayaṭṭhena, dukkhaṃ bhayaṭṭhena anattā asārakaṭṭhenāti saṅkhipitvā vavatthāne paññā sammasane ñāṇaṃ. Vedanā…pe… saññā…pe… saṅkhārā…pe… viññāṇaṃ…pe… cakkhu…pe… jarāmaraṇaṃ atītānāgatapaccuppannaṃ aniccaṃ khayaṭṭhena, dukkhaṃ bhayaṭṭhena, anattā asārakaṭṭhenāti saṅkhipitvā vavatthāne paññā sammasane ñāṇaṃ.
  Rūpaṃ atītānāgatapaccuppannaṃ aniccaṃ saṅkhataṃ paṭiccasamuppannaṃ khayadhammaṃ vayadhammaṃ virāgadhammaṃ nirodhadhammanti saṅkhipitvā vavatthāne paññā sammasane ñāṇaṃ. Vedanā…pe… saññā… saṅkhārā… viññāṇaṃ… cakkhu…pe… jarāmaraṇaṃ atītānāgatapaccuppannaṃ aniccaṃ saṅkhataṃ paṭiccasamuppannaṃ khayadhammaṃ vayadhammaṃ virāgadhammaṃ nirodhadhammanti saṅkhipitvā vavatthāne paññā sammasane ñāṇaṃ.
  Jātipaccayā jarāmaraṇaṃ, asati jātiyā natthi jarāmaraṇanti saṅkhipitvā vavatthāne paññā sammasane ñāṇaṃ. Atītampi addhānaṃ… anāgatampi addhānaṃ jātipaccayā jarāmaraṇaṃ, asati jātiyā natthi jarāmaraṇanti saṅkhipitvā vavatthāne paññā sammasane ñāṇaṃ. Bhavapaccayā jāti, asati…pe… upādānapaccayā bhavo, asati…pe… taṇhāpaccayā upādānaṃ, asati…pe… vedanāpaccayā taṇhā, asati…pe… phassapaccayā vedanā, asati…pe… saḷāyatanapaccayā phasso, asati…pe… nāmarūpapaccayā saḷāyatanaṃ, asati…pe… viññāṇapaccayā nāmarūpaṃ, asati…pe… saṅkhārapaccayā viññāṇaṃ, asati…pe… avijjāpaccayā saṅkhārā, asati avijjāya natthi saṅkhārāti saṅkhipitvā vavatthāne paññā sammasane ñāṇaṃ. Atītampi addhānaṃ… anāgatampi addhānaṃ avijjāpaccayā saṅkhārā, asati avijjāya natthi saṅkhārāti saṅkhipitvā vavatthāne paññā sammasane ñāṇaṃ. Taṃ ñātaṭṭhena ñāṇaṃ, pajānanaṭṭhena paññā. Tena vuccati – ‘‘atītānāgatapaccuppannānaṃ dhammānaṃ saṅkhipitvā vavatthāne paññā sammasane ñāṇaṃ’’.
  Sammasanañāṇaniddeso pañcamo.
  6. Udayabbayañāṇaniddeso
  49. Kathaṃ paccuppannānaṃ dhammānaṃ vipariṇāmānupassane paññā udayabbayānupassane ñāṇaṃ? Jātaṃ rūpaṃ paccuppannaṃ, tassa nibbattilakkhaṇaṃ udayo, vipariṇāmalakkhaṇaṃ vayo, anupassanā ñāṇaṃ. Jātā vedanā…pe… jātā saññā… jātā saṅkhārā… jātaṃ viññāṇaṃ… jātaṃ cakkhu…pe… jāto bhavo paccuppanno, tassa nibbattilakkhaṇaṃ udayo, vipariṇāmalakkhaṇaṃ vayo, anupassanā ñāṇaṃ.
  50. Pañcannaṃ khandhānaṃ udayaṃ passanto kati lakkhaṇāni passati, vayaṃ passanto kati lakkhaṇāni passati, udayabbayaṃ passanto kati lakkhaṇāni passati? Pañcannaṃ khandhānaṃ udayaṃ passanto pañcavīsati lakkhaṇāni passati, vayaṃ passanto pañcavīsati lakkhaṇāni passati ; udayabbayaṃ passanto paññāsa lakkhaṇāni passati.
  Rūpakkhandhassa udayaṃ passanto kati lakkhaṇāni passati, vayaṃ passanto kati lakkhaṇāni passati, udayabbayaṃ passanto kati lakkhaṇāni passati? Vedanākkhandhassa…pe… saññākkhandhassa…pe… saṅkhārakkhandhassa…pe… viññāṇakkhandhassa udayaṃ passanto kati lakkhaṇāni passati, vayaṃ passanto kati lakkhaṇāni passati, udayabbayaṃ passanto kati lakkhaṇāni passati? Rūpakkhandhassa udayaṃ passanto pañca lakkhaṇāni passati, vayaṃ passanto pañca lakkhaṇāni passati; udayabbayaṃ passanto dasa lakkhaṇāni passati. Vedanākkhandhassa…pe… saññākkhandhassa… saṅkhārakkhandhassa… viññāṇakkhandhassa udayaṃ passanto pañca lakkhaṇāni passati, vayaṃ passanto pañca lakkhaṇāni passati; udayabbayaṃ passanto dasa lakkhaṇāni passati.
  Rūpakkhandhassa udayaṃ passanto katamāni pañca lakkhaṇāni passati? Avijjāsamudayā rūpasamudayoti – paccayasamudayaṭṭhena rūpakkhandhassa udayaṃ passati. Taṇhāsamudayā rūpasamudayoti – paccayasamudayaṭṭhena rūpakkhandhassa udayaṃ passati. Kammasamudayā rūpasamudayoti – paccayasamudayaṭṭhena rūpakkhandhassa udayaṃ passati. Āhārasamudayā rūpasamudayoti – paccayasamudayaṭṭhena rūpakkhandhassa udayaṃ passati. Nibbattilakkhaṇaṃ passantopi rūpakkhandhassa udayaṃ passati. Rūpakkhandhassa udayaṃ passanto imāni pañca lakkhaṇāni passati.
  Vayaṃ passanto katamāni pañca lakkhaṇāni passati? Avijjānirodhā rūpanirodhoti – paccayanirodhaṭṭhena rūpakkhandhassa vayaṃ passati. Taṇhānirodhā rūpanirodhoti – paccayanirodhaṭṭhena rūpakkhandhassa vayaṃ passati. Kammanirodhā rūpanirodhoti – paccayanirodhaṭṭhena rūpakkhandhassa vayaṃ passati. Āhāranirodhā rūpanirodhoti – paccayanirodhaṭṭhena rūpakkhandhassa vayaṃ passati . Vipariṇāmalakkhaṇaṃ passantopi rūpakkhandhassa vayaṃ passati. Rūpakkhandhassa vayaṃ passanto imāni pañca lakkhaṇāni passati. Udayabbayaṃ passanto imāni dasa lakkhaṇāni passati.
  Vedanākkhandhassa udayaṃ passanto katamāni pañca lakkhaṇāni passati? Avijjāsamudayā vedanāsamudayoti – paccayasamudayaṭṭhena vedanākkhandhassa udayaṃ passati. Taṇhāsamudayā vedanāsamudayoti – paccayasamudayaṭṭhena vedanākkhandhassa udayaṃ passati. Kammasamudayā vedanāsamudayoti – paccayasamudayaṭṭhena vedanākkhandhassa udayaṃ passati. Phassasamudayā vedanāsamudayoti – paccayasamudayaṭṭhena vedanākkhandhassa udayaṃ passati. Nibbattilakkhaṇaṃ passantopi vedanākkhandhassa udayaṃ passati. Vedanākkhandhassa udayaṃ passanto imāni pañca lakkhaṇāni passati.
  Vayaṃ passanto katamāni pañca lakkhaṇāni passati? Avijjānirodhā vedanānirodhoti – paccayanirodhaṭṭhena vedanākkhandhassa vayaṃ passati. Taṇhānirodhā vedanānirodhoti – paccayanirodhaṭṭhena vedanākkhandhassa vayaṃ passati. Kammanirodhā vedanānirodhoti – paccayanirodhaṭṭhena vedanākkhandhassa vayaṃ passati. Phassanirodhā vedanānirodhoti – paccayanirodhaṭṭhena vedanākkhandhassa vayaṃ passati. Vipariṇāmalakkhaṇaṃ passantopi vedanākkhandhassa vayaṃ passati. Vedanākkhandhassa vayaṃ passanto imāni pañca lakkhaṇāni passati. Udayabbayaṃ passanto imāni dasa lakkhaṇāni passati.
  Saññākkhandhassa…pe… saṅkhārakkhandhassa…pe… viññāṇakkhandhassa udayaṃ passanto katamāni pañca lakkhaṇāni passati? Avijjāsamudayā viññāṇasamudayoti – paccayasamudayaṭṭhena viññāṇakkhandhassa udayaṃ passati. Taṇhāsamudayā viññāṇasamudayotipaccayasamudayaṭṭhena viññāṇakkhandhassa udayaṃ passati. Kammasamudayā viññāṇasamudayoti – paccayasamudayaṭṭhena viññāṇakkhandhassa udayaṃ passati. Nāmarūpasamudayā viññāṇasamudayoti – paccayasamudayaṭṭhena viññāṇakkhandhassa udayaṃ passati. Nibbattilakkhaṇaṃ passantopi viññāṇakkhandhassa udayaṃ passati. Viññāṇakkhandhassa udayaṃ passanto imāni pañca lakkhaṇāni passati.
  Vayaṃ passanto katamāni pañca lakkhaṇāni passati? Avijjānirodhā viññāṇanirodhoti – paccayanirodhaṭṭhena viññāṇakkhandhassa vayaṃ passati. Taṇhānirodhā viññāṇanirodhoti – paccayanirodhaṭṭhena viññāṇakkhandhassa vayaṃ passati. Kammanirodhā viññāṇanirodhoti – paccayanirodhaṭṭhena viññāṇakkhandhassa vayaṃ passati. Nāmarūpanirodhā viññāṇanirodhoti – paccayanirodhaṭṭhena viññāṇakkhandhassa vayaṃ passati. Vipariṇāmalakkhaṇaṃ passantopi viññāṇakkhandhassa vayaṃ passati. Viññāṇakkhandhassa vayaṃ passanto imāni pañca lakkhaṇāni passati. Udayabbayaṃ passanto imāni dasa lakkhaṇāni passati.
  Pañcannaṃ khandhānaṃ udayaṃ passanto imāni pañcavīsati lakkhaṇāni passati, vayaṃ passanto imāni pañcavīsati lakkhaṇāni passati, udayabbayaṃ passanto imāni paññāsa lakkhaṇāni passati. Taṃ ñātaṭṭhena ñāṇaṃ, pajānanaṭṭhena paññā. Tena vuccati – ‘‘paccuppannānaṃ dhammānaṃ vipariṇāmānupassane paññā udayabbayānupassane ñāṇaṃ’’. Rūpakkhandho [rūpakkhandhā (syā.)] āhārasamudayo . Vedanā, saññā, saṅkhārā – tayo [saṅkhārāti sesā (syā.)] khandhā phassasamudayā. Viññāṇakkhandho nāmarūpasamudayo.
  Udayabbayañāṇaniddeso chaṭṭho.
  7. Bhaṅgānupassanāñāṇaniddeso
  51. Kathaṃ ārammaṇaṃ paṭisaṅkhā bhaṅgānupassane paññā vipassane ñāṇaṃ? Rūpārammaṇatā cittaṃ uppajjitvā bhijjati. Taṃ ārammaṇaṃ paṭisaṅkhā tassa cittassa bhaṅgaṃ anupassati. Anupassatīti, kathaṃ anupassati? Aniccato anupassati, no niccato. Dukkhato anupassati, no sukhato. Anattato anupassati, no attato. Nibbindati, no nandati, virajjati, no rajjati. Nirodheti, no samudeti. Paṭinissajjati, no ādiyati.
  52. Aniccato anupassanto niccasaññaṃ pajahati. Dukkhato anupassanto sukhasaññaṃ pajahati. Anattato anupassanto attasaññaṃ pajahati. Nibbindanto nandiṃ pajahati. Virajjanto rāgaṃ pajahati. Nirodhento samudayaṃ pajahati. Paṭinissajjanto ādānaṃ pajahati.
  Vedanārammaṇatā…pe… saññārammaṇatā… saṅkhārārammaṇatā… viññāṇārammaṇatā… cakkhu…pe… jarāmaraṇārammaṇatā cittaṃ uppajjitvā bhijjati. Taṃ ārammaṇaṃ paṭisaṅkhā tassa cittassa bhaṅgaṃ anupassati. Anupassatīti, kathaṃ anupassati? Aniccato anupassati, no niccato. Dukkhato anupassati, no sukhato. Anattato anupassati, no attato. Nibbindati, no nandati. Virajjati, no rajjati. Nirodheti, no samudeti. Paṭinissajjati, no ādiyati.
  Aniccato anupassanto niccasaññaṃ pajahati. Dukkhato anupassanto sukhasaññaṃ pajahati. Anattato anupassanto attasaññaṃ pajahati. Nibbindanto nandiṃ pajahati. Virajjanto rāgaṃ pajahati. Nirodhento samudayaṃ pajahati. Paṭinissajjanto ādānaṃ pajahati.
  Vatthusaṅkamanā ceva, paññāya ca vivaṭṭanā;
  Āvajjanā balañceva, paṭisaṅkhā vipassanā.
  Ārammaṇaanvayena, ubho ekavavatthanā [ekavavatthānā (ka.)];
  Nirodhe adhimuttatā, vayalakkhaṇavipassanā.
  Ārammaṇañca paṭisaṅkhā, bhaṅgañca anupassati;
  Suññato ca upaṭṭhānaṃ, adhipaññā vipassanā.
  Kusalo tīsu anupassanāsu, catasso ca [catūsu ca (syā.)] vipassanāsu;
  Tayo upaṭṭhāne kusalatā, nānādiṭṭhīsu na kampatīti.
  Taṃ ñātaṭṭhena ñāṇaṃ, pajānanaṭṭhena paññā. Tena vuccati – ‘‘ārammaṇaṃ paṭisaṅkhā bhaṅgānupassane paññā vipassane ñāṇaṃ’’.
  Bhaṅgānupassanāñāṇaniddeso sattamo.
  8. Ādīnavañāṇaniddeso
  53. Kathaṃ bhayatupaṭṭhāne paññā ādīnave ñāṇaṃ? Uppādo bhayanti – bhayatupaṭṭhāne paññā ādīnave ñāṇaṃ. Pavattaṃ bhayanti – bhayatupaṭṭhāne paññā ādīnave ñāṇaṃ. Nimittaṃ bhayanti…pe… āyūhanā bhayanti…pe… paṭisandhi bhayanti… gati bhayanti… nibbatti bhayanti… upapatti bhayanti… jāti bhayanti… jarā bhayanti… byādhi bhayanti … maraṇaṃ bhayanti… soko bhayanti… paridevo bhayanti… upāyāso bhayanti – bhayatupaṭṭhāne paññā ādīnave ñāṇaṃ.
  Anuppādo khemanti – santipade ñāṇaṃ. Appavattaṃ khemanti – santipade ñāṇaṃ…pe… anupāyāso khemanti – santipade ñāṇaṃ.
  Uppādo bhayaṃ, anuppādo khemanti – santipade ñāṇaṃ. Pavattaṃ bhayaṃ, appavattaṃ khemanti – santipade ñāṇaṃ…pe… upāyāso bhayaṃ, anupāyāso khemanti – santipade ñāṇaṃ.
  Uppādo dukkhanti – bhayatupaṭṭhāne paññā ādīnave ñāṇaṃ. Pavattaṃ dukkhanti – bhayatupaṭṭhāne paññā ādīnave ñāṇaṃ…pe… upāyāso dukkhanti – bhayatupaṭṭhāne paññā ādīnave ñāṇaṃ.
  Anuppādo sukhanti – santipade ñāṇaṃ. Appavattaṃ sukhanti – santipade ñāṇaṃ…pe… anupāyāso sukhanti – santipade ñāṇaṃ.
  Uppādo dukkhaṃ, anuppādo sukhanti – santipade ñāṇaṃ. Pavattaṃ dukkhaṃ, appavattaṃ sukhanti – santipade ñāṇaṃ…pe… upāyāso dukkhaṃ, anupāyāso sukhanti – santipade ñāṇaṃ.
  Uppādo sāmisanti – bhayatupaṭṭhāne paññā ādīnave ñāṇaṃ. Pavattaṃ sāmisanti – bhayatupaṭṭhāne paññā ādīnave ñāṇaṃ…pe… upāyāso sāmisanti – bhayatupaṭṭhāne paññā ādīnave ñāṇaṃ.
  Anuppādo nirāmisanti – santipade ñāṇaṃ. Appavattaṃ nirāmisanti – santipade ñāṇaṃ…pe… anupāyāso nirāmisanti – santipade ñāṇaṃ.
  Uppādo sāmisaṃ, anuppādo nirāmisanti – santipade ñāṇaṃ. Pavattaṃ sāmisaṃ, appavattaṃ nirāmisanti – santipade ñāṇaṃ…pe… upāyāso sāmisaṃ, anupāyāso nirāmisanti – santipade ñāṇaṃ.
  Uppādo saṅkhārāti – bhayatupaṭṭhāne paññā ādīnave ñāṇaṃ. Pavattaṃ saṅkhārāti – bhayatupaṭṭhāne paññā ādīnave ñāṇaṃ…pe… upāyāso saṅkhārāti – bhayatupaṭṭhāne paññā ādīnave ñāṇaṃ.
  Anuppādo nibbānanti – santipade ñāṇaṃ. Appavattaṃ nibbānanti – santipade ñāṇaṃ…pe… anupāyāso nibbānanti – santipade ñāṇaṃ.
  Uppādo saṅkhārā, anuppādo nibbānanti – santipade ñāṇaṃ. Pavattaṃ saṅkhārā, appavattaṃ nibbānanti – santipade ñāṇaṃ…pe… upāyāso saṅkhārā, anupāyāso nibbānanti – santipade ñāṇaṃ.
  Uppādañca pavattañca, nimittaṃ dukkhanti passati;
  Āyūhanaṃ paṭisandhiṃ, ñāṇaṃ ādīnave idaṃ.
  Anuppādaṃ appavattaṃ, animittaṃ sukhanti ca;
  Anāyūhanaṃ appaṭisandhiṃ, ñāṇaṃ santipade idaṃ.
  Idaṃ ādīnave ñāṇaṃ, pañcaṭhānesu jāyati;
  Pañcaṭhāne santipade, dasa ñāṇe pajānāti;
  Dvinnaṃ ñāṇānaṃ kusalatā, nānādiṭṭhīsu na kampatīti.
  Taṃ ñātaṭṭhena ñāṇaṃ, pajānanaṭṭhena paññā. Tena vuccati – ‘‘bhayatupaṭṭhāne paññā ādīnave ñāṇaṃ’’.
  Ādīnavañāṇaniddeso aṭṭhamo.
  9. Saṅkhārupekkhāñāṇaniddeso
  54. Kathaṃ muñcitukamyatāpaṭisaṅkhāsantiṭṭhanā [muccitukamyatāpaṭisaṅkhāsantiṭṭhanā (ka.)] paññā saṅkhārupekkhāsu ñāṇaṃ? Uppādaṃ muñcitukamyatāpaṭisaṅkhāsantiṭṭhanā [uppādamuñcitukamyatā… (syā.)] paññā saṅkhārupekkhāsu ñāṇaṃ, pavattaṃ muñcitukamyatāpaṭisaṅkhāsantiṭṭhanā paññā saṅkhārupekkhāsu ñāṇaṃ, nimittaṃ muñcitukamyatā…pe… āyūhanaṃ muñcitukamyatā… paṭisandhiṃ muñcitukamyatā… gatiṃ muñcitukamyatā… nibbattiṃ muñcitukamyatā… upapattiṃ muñcitukamyatā… jātiṃ muñcitukamyatā… jaraṃ muñcitukamyatā… byādhiṃ muñcitukamyatā… maraṇaṃ muñcitukamyatā… sokaṃ muñcitukamyatā… paridevaṃ muñcitukamyatā…pe… upāyāsaṃ muñcitukamyatāpaṭisaṅkhāsantiṭṭhanā paññā saṅkhārupekkhāsu ñāṇaṃ.
  Uppādo dukkhanti – muñcitukamyatāpaṭisaṅkhāsantiṭṭhanā paññā saṅkhārupekkhāsu ñāṇaṃ. Pavattaṃ dukkhanti – muñcitukamyatāpaṭisaṅkhāsantiṭṭhanā paññā saṅkhārupekkhāsu ñāṇaṃ…pe… upāyāso dukkhanti – muñcitukamyatāpaṭisaṅkhāsantiṭṭhanā paññā saṅkhārupekkhāsu ñāṇaṃ.
  Uppādo bhayanti – muñcitukamyatāpaṭisaṅkhāsantiṭṭhanā paññā saṅkhārupekkhāsu ñāṇaṃ. Pavattaṃ bhayanti – muñcitukamyatāpaṭisaṅkhāsantiṭṭhanā paññā saṅkhārupekkhāsu ñāṇaṃ…pe… upāyāso bhayanti – muñcitukamyatāpaṭisaṅkhāsantiṭṭhanā paññā saṅkhārupekkhāsu ñāṇaṃ.
  Uppādo sāmisanti – muñcitukamyatāpaṭisaṅkhāsantiṭṭhanā paññā saṅkhārupekkhāsu ñāṇaṃ. Pavattaṃ sāmisanti – muñcitukamyatāpaṭisaṅkhāsantiṭṭhanā paññā saṅkhārupekkhāsu ñāṇaṃ…pe… upāyāso sāmisanti – muñcitukamyatāpaṭisaṅkhāsantiṭṭhanā paññā saṅkhārupekkhāsu ñāṇaṃ.
  Uppādo saṅkhārāti – muñcitukamyatāpaṭisaṅkhāsantiṭṭhanā paññā saṅkhārupekkhāsu ñāṇaṃ. Pavattaṃ saṅkhārāti – muñcitukamyatāpaṭisaṅkhāsantiṭṭhanā paññā saṅkhārupekkhāsu ñāṇaṃ…pe… upāyāso saṅkhārāti – muñcitukamyatāpaṭisaṅkhāsantiṭṭhanā paññā saṅkhārupekkhāsu ñāṇaṃ.
  Uppādo saṅkhārā, te saṅkhāre ajjhupekkhatīti – saṅkhārupekkhā. Ye ca saṅkhārā yā ca upekkhā ubhopete saṅkhārā, te saṅkhāre ajjhupekkhatīti – saṅkhārupekkhā. Pavattaṃ saṅkhārā…pe… nimittaṃ saṅkhārā… āyūhanā saṅkhārā… paṭisandhi saṅkhārā… gati saṅkhārā… nibbatti saṅkhārā… upapatti saṅkhārā… jāti saṅkhārā… jarā saṅkhārā… byādhi saṅkhārā… maraṇaṃ saṅkhārā… soko saṅkhārā… paridevo saṅkhārā…pe… upāyāso saṅkhārā, te saṅkhāre ajjhupekkhatīti – saṅkhārupekkhā. Ye ca saṅkhārā yā ca upekkhā ubhopete saṅkhārā, te saṅkhāre ajjhupekkhatīti – saṅkhārupekkhā.
  55. Katihākārehi saṅkhārupekkhāya cittassa abhinīhāro hoti? Aṭṭhahākārehi saṅkhārupekkhāya cittassa abhinīhāro hoti. Puthujjanassa katihākārehi saṅkhārupekkhāya cittassa abhinīhāro hoti? Sekkhassa katihākārehi saṅkhārupekkhāya cittassa abhinīhāro hoti? Vītarāgassa katihākārehi saṅkhārupekkhāya cittassa abhinīhāro hoti? Puthujjanassa dvīhākārehi saṅkhārupekkhāya cittassa abhinīhāro hoti. Sekkhassa tīhākārehi saṅkhārupekkhāya cittassa abhinīhāro hoti. Vītarāgassa tīhākārehi saṅkhārupekkhāya cittassa abhinīhāro hoti.
  Puthujjanassa katamehi dvīhākārehi saṅkhārupekkhāya cittassa abhinīhāro hoti? Puthujjano saṅkhārupekkhaṃ abhinandati vā vipassati vā. Puthujjanassa imehi dvīhākārehi saṅkhārupekkhāya cittassa abhinīhāro hoti. Sekkhassa katamehi tīhākārehi saṅkhārupekkhāya cittassa abhinīhāro hoti? Sekkho saṅkhārupekkhaṃ abhinandati vā vipassati vā paṭisaṅkhāya vā phalasamāpattiṃ samāpajjati. Sekkhassa imehi tīhākārehi saṅkhārupekkhāya cittassa abhinīhāro hoti. Vītarāgassa katamehi tīhākārehi saṅkhārupekkhāya cittassa abhinīhāro hoti? Vītarāgo saṅkhārupekkhaṃ vipassati vā paṭisaṅkhāya vā phalasamāpattiṃ samāpajjati, tadajjhupekkhitvā suññatavihārena vā animittavihārena vā appaṇihitavihārena vā viharati. Vītarāgassa imehi tīhākārehi saṅkhārupekkhāya cittassa abhinīhāro hoti.
  56. Kathaṃ puthujjanassa ca sekkhassa ca saṅkhārupekkhāya cittassa abhinīhāro ekattaṃ hoti? Puthujjanassa saṅkhārupekkhaṃ abhinandato cittaṃ kilissati, bhāvanāya paripantho hoti, paṭivedhassa antarāyo hoti, āyatiṃ paṭisandhiyā paccayo hoti. Sekkhassapi saṅkhārupekkhaṃ abhinandato cittaṃ kilissati, bhāvanāya paripantho hoti, uttaripaṭivedhassa antarāyo hoti, āyatiṃ paṭisandhiyā paccayo hoti. Evaṃ puthujjanassa ca sekkhassa ca saṅkhārupekkhāya cittassa abhinīhāro ekattaṃ hoti abhinandaṭṭhena.
  Kathaṃ puthujjanassa ca sekkhassa ca vītarāgassa ca saṅkhārupekkhāya cittassa abhinīhāro ekattaṃ hoti? Puthujjano saṅkhārupekkhaṃ aniccatopi dukkhatopi anattatopi vipassati. Sekkhopi saṅkhārupekkhaṃ aniccatopi dukkhatopi anattatopi vipassati. Vītarāgopi saṅkhārupekkhaṃ aniccatopi dukkhatopi anattatopi vipassati. Evaṃ puthujjanassa ca sekkhassa ca vītarāgassa ca saṅkhārupekkhāya cittassa abhinīhāro ekattaṃ hoti anupassanaṭṭhena.
  Kathaṃ puthujjanassa ca sekkhassa ca vītarāgassa ca saṅkhārupekkhāya cittassa abhinīhāro nānattaṃ hoti? Puthujjanassa saṅkhārupekkhā kusalā hoti. Sekkhassapi saṅkhārupekkhā kusalā hoti. Vītarāgassa saṅkhārupekkhā abyākatā hoti. Evaṃ puthujjanassa ca sekkhassa ca vītarāgassa ca saṅkhārupekkhāya cittassa abhinīhāro nānattaṃ hoti kusalābyākataṭṭhena.
  Kathaṃ puthujjanassa ca sekkhassa ca vītarāgassa ca saṅkhārupekkhāya cittassa abhinīhāro nānattaṃ hoti? Puthujjanassa saṅkhārupekkhā kiñcikāle suviditā hoti, kiñcikāle na suviditā hoti. Sekkhassapi saṅkhārupekkhā kiñcikāle suviditā hoti, kiñcikāle na suviditā hoti. Vītarāgassa saṅkhārupekkhā accantaṃ suviditā hoti. Evaṃ puthujjanassa ca sekkhassa ca vītarāgassa ca saṅkhārupekkhāya cittassa abhinīhāro nānattaṃ hoti viditaṭṭhena ca aviditaṭṭhena ca.
  Kathaṃ puthujjanassa ca sekkhassa ca vītarāgassa ca saṅkhārupekkhāya cittassa abhinīhāro nānattaṃ hoti? Puthujjano saṅkhārupekkhaṃ atittattā vipassati. Sekkhopi saṅkhārupekkhaṃ atittattā vipassati. Vītarāgo saṅkhārupekkhaṃ tittattā vipassati. Evaṃ puthujjanassa ca sekkhassa ca vītarāgassa ca saṅkhārupekkhāya cittassa abhinīhāro nānattaṃ hoti tittaṭṭhena ca atittaṭṭhena ca.
  Kathaṃ puthujjanassa ca sekkhassa ca vītarāgassa ca saṅkhārupekkhāya cittassa abhinīhāro nānattaṃ hoti? Puthujjano saṅkhārupekkhaṃ tiṇṇaṃ saṃyojanānaṃ pahānāya sotāpattimaggaṃ paṭilābhatthāya vipassati. Sekkho saṅkhārupekkhaṃ tiṇṇaṃ saññojanānaṃ pahīnattā uttaripaṭilābhatthāya vipassati. Vītarāgo saṅkhārupekkhaṃ sabbakilesānaṃ pahīnattā diṭṭhadhammasukhavihāratthāya vipassati. Evaṃ puthujjanassa ca sekkhassa ca vītarāgassa ca saṅkhārupekkhāya cittassa abhinīhāro nānattaṃ hoti pahīnaṭṭhena ca appahīnaṭṭhena ca.
  Kathaṃ sekkhassa ca vītarāgassa ca saṅkhārupekkhāya cittassa abhinīhāro nānattaṃ hoti? Sekkho saṅkhārupekkhaṃ abhinandati vā vipassati vā paṭisaṅkhāya vā phalasamāpattiṃ samāpajjati. Vītarāgo saṅkhārupekkhaṃ vipassati vā paṭisaṅkhāya vā phalasamāpattiṃ samāpajjati, tadajjhupekkhitvā suññatavihārena vā animittavihārena vā appaṇihitavihārena vā viharati. Evaṃ sekkhassa ca vītarāgassa ca saṅkhārupekkhāya cittassa abhinīhāro nānattaṃ hoti vihārasamāpattaṭṭhena.
  57. Kati saṅkhārupekkhā samathavasena uppajjanti? Kati saṅkhārupekkhā vipassanāvasena uppajjanti? Aṭṭha saṅkhārupekkhā samathavasena uppajjanti. Dasa saṅkhārupekkhā vipassanāvasena uppajjanti.
  Katamā aṭṭha saṅkhārupekkhā samathavasena uppajjanti? Paṭhamaṃ jhānaṃ paṭilābhatthāya nīvaraṇe paṭisaṅkhāsantiṭṭhanā paññā saṅkhārupekkhāsu ñāṇaṃ. Dutiyaṃ jhānaṃ paṭilābhatthāya vitakkavicāre paṭisaṅkhāsantiṭṭhanā paññā saṅkhārupekkhāsu ñāṇaṃ. Tatiyaṃ jhānaṃ paṭilābhatthāya pītiṃ paṭisaṅkhāsantiṭṭhanā paññā saṅkhārupekkhāsu ñāṇaṃ . Catutthaṃ jhānaṃ paṭilābhatthāya sukhadukkhe paṭisaṅkhāsantiṭṭhanā paññā saṅkhārupekkhāsu ñāṇaṃ. Ākāsānañcāyatanasamāpattiṃ paṭilābhatthāya rūpasaññaṃ paṭighasaññaṃ nānattasaññaṃ paṭisaṅkhāsantiṭṭhanā paññā saṅkhārupekkhāsu ñāṇaṃ. Viññāṇañcāyatanasamāpattiṃ paṭilābhatthāya ākāsānañcāyatanasaññaṃ paṭisaṅkhāsantiṭṭhanā paññā saṅkhārupekkhāsu ñāṇaṃ. Ākiñcaññāyatanasamāpattiṃ paṭilābhatthāya viññāṇañcāyatanasaññaṃ paṭisaṅkhāsantiṭṭhanā paññā saṅkhārupekkhāsu ñāṇaṃ. Nevasaññānāsaññāyatanasamāpattiṃ paṭilābhatthāya ākiñcaññāyatanasaññaṃ paṭisaṅkhāsantiṭṭhanā paññā saṅkhārupekkhāsu ñāṇaṃ. Imā aṭṭha saṅkhārupekkhā samathavasena uppajjanti.
  Katamā dasa saṅkhārupekkhā vipassanāvasena uppajjanti? Sotāpattimaggaṃ paṭilābhatthāya uppādaṃ pavattaṃ nimittaṃ āyūhanaṃ paṭisandhiṃ gatiṃ nibbattiṃ upapattiṃ jātiṃ jaraṃ byādhiṃ maraṇaṃ sokaṃ paridevaṃ upāyāsaṃ paṭisaṅkhāsantiṭṭhanā paññā saṅkhārupekkhāsu ñāṇaṃ. Sotāpattiphalasamāpattatthāya uppādaṃ pavattaṃ nimittaṃ āyūhanaṃ paṭisandhiṃ…pe… paṭisaṅkhāsantiṭṭhanā paññā saṅkhārupekkhāsu ñāṇaṃ. Sakadāgāmimaggaṃ paṭilābhatthāya…pe… sakadāgāmiphalasamāpattatthāya…pe… anāgāmimaggaṃ paṭilābhatthāya…pe… anāgāmiphalasamāpattatthāya …pe… arahattamaggaṃ paṭilābhatthāya uppādaṃ pavattaṃ nimittaṃ āyūhanaṃ paṭisandhiṃ gatiṃ nibbattiṃ upapattiṃ jātiṃ jaraṃ byādhiṃ maraṇaṃ sokaṃ paridevaṃ upāyāsaṃ paṭisaṅkhāsantiṭṭhanā paññā saṅkhārupekkhāsu ñāṇaṃ. Arahattaphalasamāpattatthāya…pe… suññatavihārasamāpattatthāya…pe… animittavihārasamāpattatthāya uppādaṃ pavattaṃ nimittaṃ āyūhanaṃ paṭisandhiṃ…pe… paṭisaṅkhāsantiṭṭhanā paññā saṅkhārupekkhāsu ñāṇaṃ. Imā dasa saṅkhārupekkhā vipassanāvasena uppajjanti.
  58. Kati saṅkhārupekkhā kusalā, kati akusalā, kati abyākatā? Pannarasa saṅkhārupekkhā kusalā, tisso saṅkhārupekkhā abyākatā. Natthi saṅkhārupekkhā akusalā.
  Paṭisaṅkhāsantiṭṭhanā paññā, aṭṭha cittassa gocarā;
  Puthujjanassa dve honti, tayo sekkhassa gocarā;
  Tayo ca vītarāgassa, yehi cittaṃ vivaṭṭati.
  Aṭṭha samādhissa paccayā, dasa ñāṇassa gocarā;
  Aṭṭhārasa saṅkhārupekkhā, tiṇṇaṃ vimokkhāna paccayā.
  Ime aṭṭhārasākārā, paññā yassa pariccitā;
  Kusalo saṅkhārupekkhāsu, nānādiṭṭhīsu na kampatīti.
  Taṃ ñātaṭṭhena ñāṇaṃ, pajānanaṭṭhena paññā. Tena vuccati – ‘‘muñcitukamyatāpaṭisaṅkhāsantiṭṭhanā paññā saṅkhārupekkhāsu ñāṇaṃ’’.
  Saṅkhārupekkhāñāṇaniddeso navamo.
  10. Gotrabhuñāṇaniddeso
  59. Kathaṃ bahiddhā vuṭṭhānavivaṭṭane paññā gotrabhuñāṇaṃ? Uppādaṃ abhibhuyyatīti – gotrabhu. Pavattaṃ abhibhuyyatīti – gotrabhu. Nimittaṃ abhibhuyyatīti – gotrabhu. Āyūhanaṃ abhibhuyyatīti – gotrabhu. Paṭisandhiṃ abhibhuyyatīti – gotrabhu. Gatiṃ abhibhuyyatīti – gotrabhu. Nibbattiṃ abhibhuyyatīti – gotrabhu. Upapattiṃ abhibhuyyatīti – gotrabhu. Jātiṃ abhibhuyyatīti – gotrabhu. Jaraṃ abhibhuyyatīti – gotrabhu. Byādhiṃ abhibhuyyatīti – gotrabhu. Maraṇaṃ abhibhuyyatīti – gotrabhu. Sokaṃ abhibhuyyatīti – gotrabhu. Paridevaṃ abhibhuyyatīti – gotrabhu. Upāyāsaṃ abhibhuyyatīti – gotrabhu. Bahiddhā saṅkhāranimittaṃ abhibhuyyatīti – gotrabhu. Anuppādaṃ pakkhandatīti – gotrabhu. Appavattaṃ pakkhandatīti – gotrabhu…pe… nirodhaṃ nibbānaṃ pakkhandatīti – gotrabhu.
  Uppādaṃ abhibhuyyitvā anuppādaṃ pakkhandatīti – gotrabhu. Pavattaṃ abhibhuyyitvā appavattaṃ pakkhandatīti – gotrabhu. Nimittaṃ abhibhuyyitvā animittaṃ pakkhandatīti – gotrabhu …pe… bahiddhā saṅkhāranimittaṃ abhibhuyyitvā nirodhaṃ nibbānaṃ pakkhandatīti – gotrabhu.
  Uppādā vuṭṭhātīti – gotrabhu. Pavattā vuṭṭhātīti – gotrabhu. Nimittā vuṭṭhātīti – gotrabhu. Āyūhanā vuṭṭhātīti – gotrabhu. Paṭisandhiyā vuṭṭhātīti – gotrabhu. Gatiyā vuṭṭhātīti – gotrabhu. Nibbattiyā vuṭṭhātīti – gotrabhu. Upapattiyā vuṭṭhātīti – gotrabhu. Jātiyā vuṭṭhātīti – gotrabhu. Jarāya vuṭṭhātīti – gotrabhu. Byādhimhā vuṭṭhātīti – gotrabhu. Maraṇā vuṭṭhātīti – gotrabhu. Sokā vuṭṭhātīti – gotrabhu. Paridevā vuṭṭhātīti – gotrabhu. Upāyāsā vuṭṭhātīti – gotrabhu. Bahiddhā saṅkhāranimittā vuṭṭhātīti – gotrabhu. Anuppādaṃ pakkhandatīti – gotrabhu. Appavattaṃ pakkhandatīti – gotrabhu…pe… nirodhaṃ nibbānaṃ pakkhandatīti – gotrabhu.
  Uppādā vuṭṭhahitvā [vuṭṭhitvā (syā. ka.)] anuppādaṃ pakkhandatīti – gotrabhu. Pavattā vuṭṭhahitvā appavattaṃ pakkhandatīti – gotrabhu. Nimittā vuṭṭhahitvā animittaṃ pakkhandatīti – gotrabhu. Āyūhanā vuṭṭhahitvā anāyūhanaṃ pakkhandatīti – gotrabhu. Paṭisandhiyā vuṭṭhahitvā appaṭisandhiṃ pakkhandatīti – gotrabhu. Gatiyā vuṭṭhahitvā agatiṃ pakkhandatīti – gotrabhu. Nibbattiyā vuṭṭhahitvā anibbattiṃ pakkhandatīti – gotrabhu. Upapattiyā vuṭṭhahitvā anupapattiṃ pakkhandatīti – gotrabhu. Jātiyā vuṭṭhahitvā ajātiṃ pakkhandatīti – gotrabhu. Jarāya vuṭṭhahitvā ajaraṃ pakkhandatīti – gotrabhu. Byādhimhā vuṭṭhahitvā abyādhiṃ pakkhandatīti – gotrabhu. Maraṇā vuṭṭhahitvā amataṃ pakkhandatīti – gotrabhu. Sokā vuṭṭhahitvā asokaṃ pakkhandatīti – gotrabhu. Paridevā vuṭṭhahitvā aparidevaṃ pakkhandatīti – gotrabhu. Upāyāsā vuṭṭhahitvā anupāyāsaṃ pakkhandatīti – gotrabhu. Bahiddhā saṅkhāranimittā vuṭṭhahitvā nirodhaṃ nibbānaṃ pakkhandatīti – gotrabhu.
  Uppādā vivaṭṭatīti – gotrabhu. Pavattā vivaṭṭatīti – gotrabhu…pe… bahiddhā saṅkhāranimittā vivaṭṭatīti – gotrabhu. Anuppādaṃ pakkhandatīti – gotrabhu. Appavattaṃ pakkhandatīti – gotrabhu…pe… nirodhaṃ nibbānaṃ pakkhandatīti – gotrabhu.
  Uppādā vivaṭṭitvā anuppādaṃ pakkhandatīti – gotrabhu. Pavattā vivaṭṭitvā appavattaṃ pakkhandatīti – gotrabhu…pe… bahiddhā saṅkhāranimittā vivaṭṭitvā nirodhaṃ nibbānaṃ pakkhandatīti – gotrabhu.
  60. Kati gotrabhū dhammā samathavasena uppajjanti? Kati gotrabhū dhammā vipassanāvasena uppajjanti? Aṭṭha gotrabhū dhammā samathavasena uppajjanti. Dasa gotrabhū dhammā vipassanāvasena uppajjanti.
  Katame aṭṭha gotrabhū dhammā samathavasena uppajjanti? Paṭhamaṃ jhānaṃ paṭilābhatthāya nīvaraṇe abhibhuyyatīti – gotrabhu. Dutiyaṃ jhānaṃ paṭilābhatthāya vitakkavicāre abhibhuyyatīti – gotrabhu. Tatiyaṃ jhānaṃ paṭilābhatthāya pītiṃ abhibhuyyatīti – gotrabhu. Catutthaṃ jhānaṃ paṭilābhatthāya sukhadukkhe abhibhuyyatīti – gotrabhu. Ākāsānañcāyatanasamāpattiṃ paṭilābhatthāya rūpasaññaṃ paṭighasaññaṃ nānattasaññaṃ abhibhuyyatīti – gotrabhu. Viññāṇañcāyatanasamāpattiṃ paṭilābhatthāya ākāsānañcāyatanasaññaṃ abhibhuyyatīti – gotrabhu. Ākiñcaññāyatanasamāpattiṃ paṭilābhatthāya viññāṇañcāyatanasaññaṃ abhibhuyyatīti – gotrabhu . Nevasaññānāsaññāyatanasamāpattiṃ paṭilābhatthāya ākiñcaññāyatanasaññaṃ abhibhuyyatīti – gotrabhu. Ime aṭṭha gotrabhū dhammā samathavasena uppajjanti.
  Katame dasa gotrabhū dhammā vipassanāvasena uppajjanti? Sotāpattimaggaṃ paṭilābhatthāya uppādaṃ pavattaṃ nimittaṃ āyūhanaṃ paṭisandhiṃ gatiṃ nibbattiṃ upapattiṃ jātiṃ jaraṃ byādhiṃ maraṇaṃ sokaṃ paridevaṃ upāyāsaṃ bahiddhā saṅkhāranimittaṃ abhibhuyyatīti – gotrabhu. Sotāpattiphalasamāpattatthāya uppādaṃ pavattaṃ nimittaṃ āyūhanaṃ paṭisandhiṃ…pe… abhibhuyyatīti – gotrabhu. Sakadāgāmimaggaṃ paṭilābhatthāya…pe… sakadāgāmiphalasamāpattatthāya… anāgāmimaggaṃ paṭilābhatthāya… anāgāmiphalasamāpattatthāya… arahattamaggaṃ paṭilābhatthāya uppādaṃ pavattaṃ nimittaṃ āyūhanaṃ paṭisandhiṃ gatiṃ nibbattiṃ upapattiṃ jātiṃ jaraṃ byādhiṃ maraṇaṃ sokaṃ paridevaṃ upāyāsaṃ bahiddhā saṅkhāranimittaṃ abhibhuyyatīti – gotrabhu. Arahattaphalasamāpattatthāya… suññatavihārasamāpattatthāya… animittavihārasamāpattatthāya uppādaṃ pavattaṃ nimittaṃ āyūhanaṃ paṭisandhiṃ…pe… abhibhuyyatīti – gotrabhu. Ime dasa gotrabhū dhammā vipassanāvasena uppajjanti.
  Kati gotrabhū dhammā kusalā, kati akusalā, kati abyākatā? Pannarasa gotrabhū dhammā kusalā, tayo gotrabhū dhammā abyākatā. Natthi gotrabhū dhammā akusalāti.
  Sāmisañca nirāmisaṃ, paṇihitañca appaṇihitaṃ;
  Saññuttañca visaññuttaṃ, vuṭṭhitañca avuṭṭhitaṃ.
  Aṭṭha samādhissa paccayā, dasa ñāṇassa gocarā;
  Aṭṭhārasa gotrabhū dhammā, tiṇṇaṃ vimokkhāna paccayā.
  Ime aṭṭhārasākārā, paññā yassa pariccitā;
  Kusalo vivaṭṭe vuṭṭhāne, nānādiṭṭhīsu na kampatīti.
  Taṃ ñātaṭṭhena ñāṇaṃ, pajānanaṭṭhena paññā. Tena vuccati – ‘‘bahiddhā vuṭṭhānavivaṭṭane paññā gotrabhuñāṇaṃ’’.
  Gotrabhuñāṇaniddeso dasamo.
  11. Maggañāṇaniddeso
  61. Kathaṃ dubhato vuṭṭhānavivaṭṭane paññā magge ñāṇaṃ? Sotāpattimaggakkhaṇe dassanaṭṭhena sammādiṭṭhi micchādiṭṭhiyā vuṭṭhāti, tadanuvattakakilesehi ca khandhehi ca vuṭṭhāti, bahiddhā ca sabbanimittehi vuṭṭhāti. Tena vuccati – ‘‘dubhato vuṭṭhānavivaṭṭane paññā magge ñāṇaṃ’’. Abhiniropanaṭṭhena sammāsaṅkappo micchāsaṅkappā vuṭṭhāti, tadanuvattakakilesehi ca khandhehi ca vuṭṭhāti, bahiddhā ca sabbanimittehi vuṭṭhāti. Tena vuccati – ‘‘dubhato vuṭṭhānavivaṭṭane paññā magge ñāṇaṃ’’.
  Pariggahaṭṭhena sammāvācā micchāvācāya vuṭṭhāti, tadanuvattakakilesehi ca khandhehi ca vuṭṭhāti, bahiddhā ca sabbanimittehi vuṭṭhāti. Tena vuccati – ‘‘dubhato vuṭṭhānavivaṭṭane paññā magge ñāṇaṃ’’.
  Samuṭṭhānaṭṭhena sammākammanto micchākammantā vuṭṭhāti, tadanuvattakakilesehi ca khandhehi ca vuṭṭhāti, bahiddhā ca sabbanimittehi vuṭṭhāti. Tena vuccati – ‘‘dubhato vuṭṭhānavivaṭṭane paññā magge ñāṇaṃ’’.
  Vodānaṭṭhena sammāājīvo micchāājīvā vuṭṭhāti, tadanuvattakakilesehi ca khandhehi ca vuṭṭhāti, bahiddhā ca sabbanimittehi vuṭṭhāti. Tena vuccati – ‘‘dubhato vuṭṭhānavivaṭṭane paññā magge ñāṇaṃ’’.
  Paggahaṭṭhena sammāvāyāmo micchāvāyāmā vuṭṭhāti, tadanuvattakakilesehi ca khandhehi ca vuṭṭhāti, bahiddhā ca sabbanimittehi vuṭṭhāti. Tena vuccati – ‘‘dubhato vuṭṭhānavivaṭṭane paññā magge ñāṇaṃ’’.
  Upaṭṭhānaṭṭhena sammāsati micchāsatiyā vuṭṭhāti, tadanuvattakakilesehi ca khandhehi ca vuṭṭhāti, bahiddhā ca sabbanimittehi vuṭṭhāti. Tena vuccati – ‘‘dubhato vuṭṭhānavivaṭṭane paññā magge ñāṇaṃ’’.
  Avikkhepaṭṭhena sammāsamādhi micchāsamādhito vuṭṭhāti, tadanuvattakakilesehi ca khandhehi ca vuṭṭhāti, bahiddhā ca sabbanimittehi vuṭṭhāti. Tena vuccati – ‘‘dubhato vuṭṭhānavivaṭṭane paññā magge ñāṇaṃ’’.
  Sakadāgāmimaggakkhaṇe dassanaṭṭhena sammādiṭṭhi …pe… avikkhepaṭṭhena sammāsamādhi oḷārikā kāmarāgasaññojanā paṭighasaññojanā oḷārikā kāmarāgānusayā paṭighānusayā vuṭṭhāti, tadanuvattakakilesehi ca khandhehi ca vuṭṭhāti, bahiddhā ca sabbanimittehi vuṭṭhāti. Tena vuccati – ‘‘dubhato vuṭṭhānavivaṭṭane paññā magge ñāṇaṃ’’.
  Anāgāmimaggakkhaṇe dassanaṭṭhena sammādiṭṭhi…pe… avikkhepaṭṭhena sammāsamādhi anusahagatā kāmarāgasaññojanā paṭighasaññojanā anusahagatā kāmarāgānusayā paṭighānusayā vuṭṭhāti, tadanuvattakakilesehi ca khandhehi ca vuṭṭhāti, bahiddhā ca sabbanimittehi vuṭṭhāti. Tena vuccati – ‘‘dubhato vuṭṭhānavivaṭṭane paññā magge ñāṇaṃ’’.
  Arahattamaggakkhaṇe dassanaṭṭhena sammādiṭṭhi…pe… avikkhepaṭṭhena sammāsamādhi rūparāgā arūparāgā mānā uddhaccā avijjāya mānānusayā bhavarāgānusayā avijjānusayā vuṭṭhāti, tadanuvattakakilesehi ca khandhehi ca vuṭṭhāti, bahiddhā ca sabbanimittehi vuṭṭhāti. Tena vuccati – ‘‘dubhato vuṭṭhānavivaṭṭane paññā magge ñāṇaṃ’’.
  62.
  Ajātaṃ jhāpeti jātena, jhānaṃ tena pavuccati;
  Jhānavimokkhe kusalatā, nānādiṭṭhīsu na kampati.
  Samādahitvā yathā ce vipassati, vipassamāno tathā ce samādahe;
  Vipassanā ca samatho tadā ahu, samānabhāgā yuganaddhā vattare.
  Dukkhā saṅkhārā sukho, nirodho iti dassanaṃ [nirodhoti dassanaṃ (syā. ka.)];
  Dubhato vuṭṭhitā paññā, phasseti amataṃ padaṃ.
  Vimokkhacariyaṃ jānāti, nānattekattakovido;
  Dvinnaṃ ñāṇānaṃ kusalatā, nānādiṭṭhīsu na kampatīti.
  Taṃ ñātaṭṭhena ñāṇaṃ, pajānanaṭṭhena paññā. Tena vuccati – ‘‘dubhato vuṭṭhānavivaṭṭane paññā magge ñāṇaṃ’’.
  Maggañāṇaniddeso ekādasamo.
  12. Phalañāṇaniddeso
  63. Kathaṃ payogappaṭippassaddhipaññā phale ñāṇaṃ? Sotāpattimaggakkhaṇe dassanaṭṭhena sammādiṭṭhi micchādiṭṭhiyā vuṭṭhāti, tadanuvattakakilesehi ca khandhehi ca vuṭṭhāti, bahiddhā ca sabbanimittehi vuṭṭhāti. Taṃpayogappaṭippassaddhattā uppajjati sammādiṭṭhi. Maggassetaṃ phalaṃ.
  Abhiniropanaṭṭhena sammāsaṅkappo micchāsaṅkappā vuṭṭhāti tadanuvattakakilesehi ca khandhehi ca vuṭṭhāti, bahiddhā ca sabbanimittehi vuṭṭhāti. Taṃpayogappaṭippassaddhattā uppajjati sammāsaṅkappo. Maggassetaṃ phalaṃ.
  Pariggahaṭṭhena sammāvācā micchāvācāya vuṭṭhāti, tadanuvattakakilesehi ca khandhehi ca vuṭṭhāti, bahiddhā ca sabbanimittehi vuṭṭhāti. Taṃpayogappaṭippassaddhattā uppajjati sammāvācā. Maggassetaṃ phalaṃ.
  Samuṭṭhānaṭṭhena sammākammanto micchākammantā vuṭṭhāti, tadanuvattakakilesehi ca khandhehi ca vuṭṭhāti, bahiddhā ca sabbanimittehi vuṭṭhāti. Taṃpayogappaṭippassaddhattā uppajjati sammākammanto. Maggassetaṃ phalaṃ.
  Vodānaṭṭhena sammāājīvo micchāājīvā vuṭṭhāti, tadanuvattakakilesehi ca khandhehi ca vuṭṭhāti, bahiddhā ca sabbanimittehi vuṭṭhāti. Taṃpayogappaṭippassaddhattā uppajjati sammāājīvo. Maggassetaṃ phalaṃ.
  Paggahaṭṭhena sammāvāyāmo micchāvāyāmā vuṭṭhāti, tadanuvattakakilesehi ca khandhehi ca vuṭṭhāti, bahiddhā ca sabbanimittehi vuṭṭhāti. Taṃpayogappaṭippassaddhattā uppajjati sammāvāyāmo. Maggassetaṃ phalaṃ.
  Upaṭṭhānaṭṭhena sammāsati micchāsatiyā vuṭṭhāti, tadanuvattakakilesehi ca khandhehi ca vuṭṭhāti, bahiddhā ca sabbanimittehi vuṭṭhāti. Taṃpayogappaṭippassaddhattā uppajjati sammāsati. Maggassetaṃ phalaṃ.
  Avikkhepaṭṭhena sammāsamādhi micchāsamādhito vuṭṭhāti, tadanuvattakakilesehi ca khandhehi ca vuṭṭhāti, bahiddhā ca sabbanimittehi vuṭṭhāti. Taṃpayogappaṭippassaddhattā uppajjati sammāsamādhi. Maggassetaṃ phalaṃ.
  Sakadāgāmimaggakkhaṇe dassanaṭṭhena sammādiṭṭhi…pe… avikkhepaṭṭhena sammāsamādhi oḷārikā kāmarāgasaññojanā paṭighasaññojanā oḷārikā kāmarāgānusayā paṭighānusayā vuṭṭhāti , tadanuvattakakilesehi ca khandhehi ca vuṭṭhāti, bahiddhā ca sabbanimittehi vuṭṭhāti. Taṃpayogappaṭippassaddhattā uppajjati sammāsamādhi. Maggassetaṃ phalaṃ.
  Anāgāmimaggakkhaṇe dassanaṭṭhena sammādiṭṭhi…pe… avikkhepaṭṭhena sammāsamādhi anusahagatā kāmarāgasaññojanā paṭighasaññojanā anusahagatā kāmarāgānusayā paṭighānusayā vuṭṭhāti, tadanuvattakakilesehi ca khandhehi ca vuṭṭhāti, bahiddhā ca sabbanimittehi vuṭṭhāti. Taṃpayogappaṭippassaddhattā uppajjati sammāsamādhi. Maggassetaṃ phalaṃ.
  Arahattamaggakkhaṇe dassanaṭṭhena sammādiṭṭhi…pe… avikkhepaṭṭhena sammāsamādhi rūparāgā arūparāgā mānā uddhaccā avijjāya mānānusayā bhavarāgānusayā avijjānusayā vuṭṭhāti, tadanuvattakakilesehi ca khandhehi ca vuṭṭhāti, bahiddhā ca sabbanimittehi vuṭṭhāti. Taṃpayogappaṭippassaddhattā uppajjati sammāsamādhi. Maggassetaṃ phalaṃ. Taṃ ñātaṭṭhena ñāṇaṃ, pajānanaṭṭhena paññā. Tena vuccati – ‘‘payogappaṭippassaddhipaññā phale ñāṇaṃ’’.
  Phalañāṇaniddeso dvādasamo.
  13. Vimuttiñāṇaniddeso
  64. Kathaṃ chinnavaṭumānupassane paññā vimuttiñāṇaṃ? Sotāpattimaggena sakkāyadiṭṭhi, vicikicchā, sīlabbataparāmāso, diṭṭhānusayo, vicikicchānusayo attano cittassa upakkilesā sammā samucchinnā honti. Imehi pañcahi upakkilesehi sapariyuṭṭhānehi cittaṃ vimuttaṃ hoti suvimuttaṃ. Taṃvimutti ñātaṭṭhena ñāṇaṃ, pajānanaṭṭhena paññā. Tena vuccati – ‘‘chinnavaṭumānupassane paññā vimuttiñāṇaṃ’’.
  Sakadāgāmimaggena oḷārikaṃ kāmarāgasaññojanaṃ, paṭighasaññojanaṃ, oḷāriko kāmarāgānusayo, paṭighānusayo – attano cittassa upakkilesā sammā samucchinnā honti. Imehi catūhi upakkilesehi sapariyuṭṭhānehi cittaṃ vimuttaṃ hoti suvimuttaṃ. Taṃvimutti ñātaṭṭhena ñāṇaṃ, pajānanaṭṭhena paññā. Tena vuccati – ‘‘chinnavaṭumānupassane paññā vimuttiñāṇaṃ’’.
  Anāgāmimaggena anusahagataṃ kāmarāgasaññojanaṃ, paṭighasaññojanaṃ, anusahagato kāmarāgānusayo, paṭighānusayo – attano cittassa upakkilesā sammā samucchinnā honti. Imehi catūhi upakkilesehi sapariyuṭṭhānehi cittaṃ vimuttaṃ hoti suvimuttaṃ. Taṃvimutti ñātaṭṭhena ñāṇaṃ, pajānanaṭṭhena paññā. Tena vuccati – ‘‘chinnavaṭumānupassane paññā vimuttiñāṇaṃ’’.
  Arahattamaggena rūparāgo, arūparāgo, māno, uddhaccaṃ, avijjā, mānānusayo, bhavarāgānusayo, avijjānusayo – attano cittassa upakkilesā sammā samucchinnā honti. Imehi aṭṭhahi upakkilesehi sapariyuṭṭhānehi cittaṃ vimuttaṃ hoti suvimuttaṃ. Taṃvimutti ñātaṭṭhena ñāṇaṃ, pajānanaṭṭhena paññā. Tena vuccati – ‘‘chinnavaṭumānupassane paññā vimuttiñāṇaṃ’’. Taṃ ñātaṭṭhena ñāṇaṃ, pajānanaṭṭhena paññā. Tena vuccati – ‘‘chinnavaṭumānupassane paññā vimuttiñāṇaṃ’’.
  Vimuttiñāṇaniddeso terasamo.
  14. Paccavekkhaṇañāṇaniddeso
  65. Kathaṃ tadā samudāgate dhamme passane paññā paccavekkhaṇe ñāṇaṃ? Sotāpattimaggakkhaṇe dassanaṭṭhena sammādiṭṭhi tadā samudāgatā. Abhiniropanaṭṭhena sammāsaṅkappo tadā samudāgato. Pariggahaṭṭhena sammāvācā tadā samudāgatā. Samuṭṭhānaṭṭhena sammākammanto tadā samudāgato. Vodānaṭṭhena sammāājīvo tadā samudāgato. Paggahaṭṭhena sammāvāyāmo tadā samudāgato. Upaṭṭhānaṭṭhena sammāsati tadā samudāgatā. Avikkhepaṭṭhena sammāsamādhi tadā samudāgato.
  Upaṭṭhānaṭṭhena satisambojjhaṅgo tadā samudāgato. Pavicayaṭṭhena dhammavicayasambojjhaṅgo tadā samudāgato. Paggahaṭṭhena vīriyasambojjhaṅgo tadā samudāgato. Pharaṇaṭṭhena pītisambojjhaṅgo tadā samudāgato. Upasamaṭṭhena passaddhisambojjhaṅgo tadā samudāgato. Avikkhepaṭṭhena samādhisambojjhaṅgo tadā samudāgato. Paṭisaṅkhānaṭṭhena upekkhāsambojjhaṅgo tadā samudāgato.
  Assaddhiye akampiyaṭṭhena saddhābalaṃ tadā samudāgataṃ. Kosajje akampiyaṭṭhena vīriyabalaṃ tadā samudāgataṃ. Pamāde akampiyaṭṭhena satibalaṃ tadā samudāgataṃ. Uddhacce akampiyaṭṭhena samādhibalaṃ tadā samudāgataṃ. Avijjāya akampiyaṭṭhena paññābalaṃ tadā samudāgataṃ.
  Adhimokkhaṭṭhena saddhindriyaṃ tadā samudāgataṃ. Paggahaṭṭhena vīriyindriyaṃ tadā samudāgataṃ. Upaṭṭhānaṭṭhena satindriyaṃ tadā samudāgataṃ. Avikkhepaṭṭhena samādhindriyaṃ tadā samudāgataṃ. Dassanaṭṭhena paññindriyaṃ tadā samudāgataṃ.
  Ādhipateyyaṭṭhena indriyā tadā samudāgatā. Akampiyaṭṭhena balā tadā samudāgatā. Niyyānaṭṭhena sambojjhaṅgā tadā samudāgatā. Hetuṭṭhena maggo tadā samudāgato. Upaṭṭhānaṭṭhena satipaṭṭhānā tadā samudāgatā. Padahanaṭṭhena sammappadhānā tadā samudāgatā. Ijjhanaṭṭhena iddhipādā tadā samudāgatā. Tathaṭṭhena saccā tadā samudāgatā. Avikkhepaṭṭhena samatho tadā samudāgato. Anupassanaṭṭhena vipassanā tadā samudāgatā. Ekarasaṭṭhena samathavipassanā tadā samudāgatā. Anativattanaṭṭhena yuganaddhaṃ tadā samudāgataṃ. Saṃvaraṭṭhena sīlavisuddhi tadā samudāgatā. Avikkhepaṭṭhena cittavisuddhi tadā samudāgatā. Dassanaṭṭhena diṭṭhivisuddhi tadā samudāgatā. Vimuttaṭṭhena vimokkho tadā samudāgato. Paṭivedhaṭṭhena vijjā tadā samudāgatā. Pariccāgaṭṭhena vimutti tadā samudāgatā. Samucchedaṭṭhena khaye ñāṇaṃ tadā samudāgataṃ.
  Chando mūlaṭṭhena tadā samudāgato. Manasikāro samuṭṭhānaṭṭhena tadā samudāgato. Phasso samodhānaṭṭhena tadā samudāgato. Vedanā samosaraṇaṭṭhena tadā samudāgatā. Samādhi pamukhaṭṭhena tadā samudāgato. Sati ādhipateyyaṭṭhena tadā samudāgatā. Paññā taduttaraṭṭhena tadā samudāgatā . Vimutti sāraṭṭhena tadā samudāgatā. Amatogadhaṃ nibbānaṃ pariyosānaṭṭhena tadā samudāgataṃ. Vuṭṭhahitvā paccavekkhati, ime dhammā tadā samudāgatā.
  Sotāpattiphalakkhaṇe dassanaṭṭhena sammādiṭṭhi tadā samudāgatā. Abhiniropanaṭṭhena sammāsaṅkappo tadā samudāgato…pe… paṭippassaddhaṭṭhena anuppāde ñāṇaṃ tadā samudāgataṃ. Chando mūlaṭṭhena tadā samudāgato. Manasikāro samuṭṭhānaṭṭhena tadā samudāgato. Phasso samodhānaṭṭhena tadā samudāgato. Vedanā samosaraṇaṭṭhena tadā samudāgatā. Samādhi pamukhaṭṭhena tadā samudāgato. Sati ādhipateyyaṭṭhena tadā samudāgatā. Paññā taduttaraṭṭhena tadā samudāgatā. Vimutti sāraṭṭhena tadā samudāgatā. Amatogadhaṃ nibbānaṃ pariyosānaṭṭhena tadā samudāgataṃ. Vuṭṭhahitvā paccavekkhati, ime dhammā tadā samudāgatā.
  Sakadāgāmimaggakkhaṇe…pe… sakadāgāmiphalakkhaṇe…pe… anāgāmimaggakkhaṇe…pe… anāgāmiphalakkhaṇe…pe… arahattamaggakkhaṇe dassanaṭṭhena sammādiṭṭhi tadā samudāgatā…pe… samucchedaṭṭhena khaye ñāṇaṃ tadā samudāgataṃ. Chando mūlaṭṭhena tadā samudāgato…pe… amatogadhaṃ nibbānaṃ pariyosānaṭṭhena tadā samudāgataṃ. Vuṭṭhahitvā paccavekkhati, ime dhammā tadā samudāgatā.
  Arahattaphalakkhaṇe dassanaṭṭhena sammādiṭṭhi tadā samudāgatā …pe… paṭippassaddhaṭṭhena anuppāde ñāṇaṃ tadā samudāgataṃ. Chando mūlaṭṭhena tadā samudāgato …pe… amatogadhaṃ nibbānaṃ pariyosānaṭṭhena tadā samudāgataṃ. Vuṭṭhahitvā paccavekkhati, ime dhammā tadā samudāgatā. Taṃ ñātaṭṭhena ñāṇaṃ, pajānanaṭṭhena paññā. Tena vuccati – ‘‘tadā samudāgate dhamme passane paññā paccavekkhaṇe ñāṇaṃ’’.
  Paccavekkhaṇañāṇaniddeso cuddasamo.
  15. Vatthunānattañāṇaniddeso
  66. Kathaṃ ajjhattavavatthāne paññā vatthunānatte ñāṇaṃ? Kathaṃ ajjhattadhamme vavattheti? Cakkhuṃ ajjhattaṃ vavattheti, sotaṃ ajjhattaṃ vavattheti, ghānaṃ ajjhattaṃ vavattheti, jivhaṃ ajjhattaṃ vavattheti, kāyaṃ ajjhattaṃ vavattheti, manaṃ ajjhattaṃ vavattheti.
  Kathaṃ cakkhuṃ ajjhattaṃ vavattheti? Cakkhu avijjāsambhūtanti vavattheti, cakkhu taṇhāsambhūtanti vavattheti, cakkhu kammasambhūtanti vavattheti, cakkhu āhārasambhūtanti vavattheti, cakkhu catunnaṃ mahābhūtānaṃ upādāyāti vavattheti, cakkhu uppannanti vavattheti, cakkhu samudāgatanti vavattheti. Cakkhu ahutvā sambhūtaṃ, hutvā na bhavissatīti vavattheti. Cakkhuṃ antavantato vavattheti, cakkhu addhuvaṃ asassataṃ vipariṇāmadhammanti vavattheti, cakkhu aniccaṃ saṅkhataṃ paṭiccasamuppannaṃ khayadhammaṃ vayadhammaṃ virāgadhammaṃ nirodhadhammanti vavattheti . Cakkhuṃ aniccato vavattheti, no niccato; dukkhato vavattheti, no sukhato; anattato vavattheti, no attato; nibbindati, no nandati; virajjati, no rajjati; nirodheti, no samudeti; paṭinissajjati, no ādiyati. Aniccato vavatthento niccasaññaṃ pajahati, dukkhato vavatthento sukhasaññaṃ pajahati, anattato vavatthento attasaññaṃ pajahati, nibbindanto nandiṃ pajahati, virajjanto rāgaṃ pajahati, nirodhento samudayaṃ pajahati, paṭinissajjanto ādānaṃ pajahati. Evaṃ cakkhuṃ ajjhattaṃ vavattheti.
  Kathaṃ sotaṃ ajjhattaṃ vavattheti? Sotaṃ avijjāsambhūtanti vavattheti…pe… evaṃ sotaṃ ajjhattaṃ vavattheti. Kathaṃ ghānaṃ ajjhattaṃ vavattheti? Ghānaṃ avijjāsambhūtanti vavattheti…pe… evaṃ ghānaṃ ajjhattaṃ vavattheti. Kathaṃ jivhaṃ ajjhattaṃ vavattheti? Jivhā avijjāsambhūtāti vavattheti, jivhā taṇhāsambhūtāti vavattheti, jivhā kammasambhūtāti vavattheti, jivhā āhārasambhūtāti vavattheti, jivhā catunnaṃ mahābhūtānaṃ upādāyāti vavattheti, jivhā uppannāti vavattheti jivhā samudāgatāti vavattheti. Jivhā ahutvā sambhūtā, hutvā na bhavissatīti vavattheti. Jivhaṃ antavantato vavattheti, jivhā addhuvā asassatā vipariṇāmadhammāti vavattheti, jivhā aniccā saṅkhatā paṭiccasamuppannā khayadhammā vayadhammā virāgadhammā nirodhadhammāti vavattheti. Jivhaṃ aniccato vavattheti, no niccato…pe… paṭinissajjati, no ādiyati. Aniccato vavatthento niccasaññaṃ pajahati…pe… paṭinissajjanto ādānaṃ pajahati. Evaṃ jivhaṃ ajjhattaṃ vavattheti.
  Kathaṃ kāyaṃ ajjhattaṃ vavattheti? Kāyo avijjāsambhūtoti vavattheti, kāyo taṇhāsambhūtoti vavattheti, kāyo kammasambhūtoti vavattheti, kāyo āhārasambhūtoti vavattheti, kāyo catunnaṃ mahābhūtānaṃ upādāyāti vavattheti, kāyo uppannoti vavattheti, kāyo samudāgatoti vavattheti. Kāyo ahutvā sambhūto, hutvā na bhavissatīti vavattheti. Kāyaṃ antavantato vavattheti, kāyo addhuvo asassato vipariṇāmadhammoti vavattheti, kāyo anicco saṅkhato paṭiccasamuppanno khayadhammo vayadhammo virāgadhammo nirodhadhammoti vavattheti. Kāyaṃ aniccato vavattheti, no niccato; dukkhato vavattheti, no sukhato…pe… paṭinissajjati, no ādiyati. Aniccato vavatthento niccasaññaṃ pajahati, dukkhato vavatthento sukhasaññaṃ pajahati…pe… paṭinissajjanto ādānaṃ pajahati. Evaṃ kāyaṃ ajjhattaṃ vavattheti.
  Kathaṃ manaṃ ajjhattaṃ vavattheti? Mano avijjāsambhūtoti vavattheti, mano taṇhāsambhūtoti vavattheti, mano kammasambhūtoti vavattheti, mano āhārasambhūtoti vavattheti, mano uppannoti vavattheti , mano samudāgatoti vavattheti. Mano ahutvā sambhūto, hutvā na bhavissatīti vavattheti. Manaṃ antavantato vavattheti, mano addhuvo asassato vipariṇāmadhammoti vavattheti, mano anicco saṅkhato paṭiccasamuppanno khayadhammo vayadhammo virāgadhammo nirodhadhammoti vavattheti. Manaṃ aniccato vavattheti, no niccato; dukkhato vavattheti, no sukhato; anattato vavattheti, no attato; nibbindati, no nandati; virajjati, no rajjati; nirodheti, no samudeti; paṭinissajjati, no ādiyati. Aniccato vavatthento niccasaññaṃ pajahati, dukkhato vavatthento sukhasaññaṃ pajahati, anattato vavatthento attasaññaṃ pajahati, nibbindanto nandiṃ pajahati, virajjanto rāgaṃ pajahati, nirodhento samudayaṃ pajahati, paṭinissajjanto ādānaṃ pajahati. Evaṃ manaṃ ajjhattaṃ vavattheti. Evaṃ ajjhattadhamme vavattheti. Taṃ ñātaṭṭhena ñāṇaṃ, pajānanaṭṭhena paññā. Tena vuccati – ‘‘ajjhattavavatthāne paññā vatthunānatte ñāṇaṃ’’.
  Vatthunānattañāṇaniddeso pannarasamo.
  16. Gocaranānattañāṇaniddeso
  67. Kathaṃ bahiddhā vavatthāne paññā gocaranānatte ñāṇaṃ? Kathaṃ bahiddhā dhamme vavattheti? Rūpe bahiddhā vavattheti, sadde bahiddhā vavattheti, gandhe bahiddhā vavattheti, rase bahiddhā vavattheti, phoṭṭhabbe bahiddhā vavattheti, dhamme bahiddhā vavattheti .
  Kathaṃ rūpe bahiddhā vavattheti? Rūpā avijjāsambhūtāti vavattheti rūpā taṇhāsambhūtāti vavattheti, rūpā kammasambhūtāti vavattheti, rūpā āhārasambhūtāti vavattheti, rūpā catunnaṃ mahābhūtānaṃ upādāyāti vavattheti, rūpā uppannāti vavattheti, rūpā samudāgatāti vavattheti. Rūpā ahutvā sambhūtā, hutvā na bhavissantīti vavattheti. Rūpe antavantato vavattheti, rūpā addhuvā asassatā vipariṇāmadhammāti vavattheti . Rūpā aniccā saṅkhatā paṭiccasamuppannā khayadhammā vayadhammā virāgadhammā nirodhadhammāti vavattheti. Rūpe aniccato vavattheti, no niccato; dukkhato vavattheti, no sukhato; anattato vavattheti, no attato; nibbindati, no nandati ; virajjati, no rajjati; nirodheti, no samudeti; paṭinissajjati, no ādiyati. Aniccato vavatthento niccasaññaṃ pajahati, dukkhato vavatthento sukhasaññaṃ pajahati, anattato vavatthento attasaññaṃ pajahati, nibbindanto nandiṃ pajahati, virajjanto rāgaṃ pajahati, nirodhento samudayaṃ pajahati, paṭinissajjanto ādānaṃ pajahati. Evaṃ rūpe bahiddhā vavattheti.
  Kathaṃ sadde bahiddhā vavattheti? Saddā avijjāsambhūtāti vavattheti…pe… saddā catunnaṃ mahābhūtānaṃ upādāyāti vavattheti, saddā uppannāti vavattheti, saddā samudāgatāti vavattheti. Saddā ahutvā sambhūtā, hutvā na bhavissantīti vavattheti. Sadde antavantato vavattheti, saddā addhuvā asassatā vipariṇāmadhammāti vavattheti, saddā aniccā saṅkhatā paṭiccasamuppannā khayadhammā vayadhammā virāgadhammā nirodhadhammāti vavattheti. Sadde aniccato vavattheti, no niccato…pe… evaṃ sadde bahiddhā vavattheti.
  Kathaṃ gandhe bahiddhā vavattheti? Gandhā avijjāsambhūtāti vavattheti, gandhā taṇhāsambhūtāti vavattheti…pe… evaṃ gandhe bahiddhā vavattheti. Kathaṃ rase bahiddhā vavattheti? Rasā avijjāsambhūtāti vavattheti, rasā taṇhāsambhūtāti vavattheti…pe… evaṃ rase bahiddhā vavattheti. Kathaṃ phoṭṭhabbe bahiddhā vavattheti? Phoṭṭhabbā avijjāsambhūtāti vavattheti, phoṭṭhabbā taṇhāsambhūtāti vavattheti, phoṭṭhabbā kammasambhūtāti vavattheti, phoṭṭhabbā āhārasambhūtāti vavattheti, phoṭṭhabbā uppannāti vavattheti. Phoṭṭhabbā samudāgatāti vavattheti…pe… evaṃ phoṭṭhabbe bahiddhā vavattheti.
  Kathaṃ dhamme bahiddhā vavattheti? Dhammā avijjāsambhūtāti vavattheti, dhammā taṇhāsambhūtāti vavattheti, dhammā kammasambhūtāti vavattheti, dhammā āhārasambhūtāti vavattheti, dhammā uppannāti vavattheti, dhammā samudāgatāti vavattheti. Dhammā ahutvā sambhūtā , hutvā na bhavissantīti vavattheti. Dhamme antavantato vavattheti, dhammā addhuvā asassatā vipariṇāmadhammāti vavattheti, dhammā aniccā saṅkhatā paṭiccasamuppannā khayadhammā vayadhammā virāgadhammā nirodhadhammāti vavattheti. Dhamme aniccato vavattheti, no niccato; dukkhato vavattheti, no sukhato; anattato vavattheti, no attato; nibbindati, no nandati; virajjati, no rajjati; nirodheti, no samudeti; paṭinissajjati, no ādiyati…pe… aniccato vavatthento niccasaññaṃ pajahati, dukkhato vavatthento sukhasaññaṃ pajahati, anattato vavatthento attasaññaṃ pajahati, nibbindanto nandiṃ pajahati, virajjanto rāgaṃ pajahati, nirodhento samudayaṃ pajahati, paṭinissajjanto ādānaṃ pajahati. Evaṃ dhamme bahiddhā vavattheti. Taṃ ñātaṭṭhena ñāṇaṃ, pajānanaṭṭhena paññā. Tena vuccati – ‘‘bahiddhā vavatthāne paññā gocaranānatte ñāṇaṃ’’.
  Gocaranānattañāṇaniddeso soḷasamo.
  17. Cariyānānattañāṇaniddeso
  68. Kathaṃ cariyāvavatthāne paññā cariyānānatte ñāṇaṃ? Cariyāti tisso cariyāyo – viññāṇacariyā, aññāṇacariyā, ñāṇacariyā.
  Katamā viññāṇacariyā? Dassanatthāya āvajjanakiriyābyākatā viññāṇacariyā rūpesu, dassanaṭṭho cakkhuviññāṇaṃ viññāṇacariyā rūpesu, diṭṭhattā abhiniropanā vipākamanodhātu [abhiniropanavipākamanodhātu (syā.)] viññāṇacariyā rūpesu, abhiniropitattā vipākamanoviññāṇadhātu viññāṇacariyā rūpesu. Savanatthāya āvajjanakiriyābyākatā viññāṇacariyā saddesu, savanattho sotaviññāṇaṃ viññāṇacariyā saddesu, sutattā abhiniropanā vipākamanodhātu viññāṇacariyā saddesu, abhiniropitattā vipākamanoviññāṇadhātu viññāṇacariyā saddesu. Ghāyanatthāya āvajjanakiriyābyākatā viññāṇacariyā gandhesu, ghāyanaṭṭho [ghāyanattho (syā. ka.)] ghānaviññāṇaṃ viññāṇacariyā gandhesu, ghāyitattā abhiniropanā vipākamanodhātu viññāṇacariyā gandhesu, abhiniropitattā vipākamanoviññāṇadhātu viññāṇacariyā gandhesu. Sāyanatthāya āvajjanakiriyābyākatā viññāṇacariyā rasesu, sāyanaṭṭho jivhāviññāṇaṃ viññāṇacariyā rasesu, sāyitattā abhiniropanā vipākamanodhātu viññāṇacariyā rasesu, abhiniropitattā vipākamanoviññāṇadhātu viññāṇacariyā rasesu. Phusanatthāya āvajjanakiriyābyākatā viññāṇacariyā phoṭṭhabbesu, phusanaṭṭho kāyaviññāṇaṃ viññāṇacariyā phoṭṭhabbesu, phuṭṭhattā abhiniropanā vipākamanodhātu viññāṇacariyā phoṭṭhabbesu, abhiniropitattā vipākamanoviññāṇadhātu viññāṇacariyā phoṭṭhabbesu. Vijānanatthāya āvajjanakiriyābyākatā viññāṇacariyā dhammesu, vijānanaṭṭho manoviññāṇaṃ viññāṇacariyā dhammesu, viññātattā abhiniropanā vipākamanodhātu viññāṇacariyā dhammesu, abhiniropitattā vipākamanoviññāṇadhātu viññāṇacariyā dhammesu.
  69.Viññāṇacariyāti kenaṭṭhena viññāṇacariyā? Nīrāgā caratīti – viññāṇacariyā. Niddosā caratīti – viññāṇacariyā. Nimmohā caratīti – viññāṇacariyā. Nimmānā caratīti – viññāṇacariyā. Niddiṭṭhi caratīti – viññāṇacariyā niuddhaccā caratīti – viññāṇacariyā. Nibbicikicchā caratīti – viññāṇacariyā. Nānusayā caratīti – viññāṇacariyā. Rāgavippayuttā caratīti – viññāṇacariyā. Dosavippayuttā caratīti – viññāṇacariyā. Mohavippayuttā caratīti – viññāṇacariyā. Mānavippayuttā caratīti – viññāṇacariyā. Diṭṭhivippayuttā caratīti – viññāṇacariyā. Uddhaccavippayuttā caratīti – viññāṇacariyā. Vicikicchāvippayuttā caratīti – viññāṇacariyā. Anusayavippayuttā caratīti – viññāṇacariyā. Kusalehi kammehi sampayuttā caratīti – viññāṇacariyā. Akusalehi kammehi vippayuttā caratīti – viññāṇacariyā. Sāvajjehi kammehi vippayuttā caratīti – viññāṇacariyā. Anavajjehi kammehi sampayuttā caratīti – viññāṇacariyā. Kaṇhehi kammehi vippayuttā caratīti – viññāṇacariyā. Sukkehi kammehi sampayuttā caratīti – viññāṇacariyā. Sukhudrayehi kammehi sampayuttā caratīti – viññāṇacariyā. Dukkhudrayehi kammehi vippayuttā caratīti – viññāṇacariyā. Sukhavipākehi kammehi sampayuttā caratīti – viññāṇacariyā. Dukkhavipākehi kammehi vippayuttā caratīti – viññāṇacariyā. Viññāte caratīti – viññāṇacariyā. Viññāṇassa evarūpā cariyā hotīti – viññāṇacariyā. Pakatiparisuddhamidaṃ cittaṃ nikkilesaṭṭhenāti – viññāṇacariyā. Ayaṃ viññāṇacariyā.
  Katamā aññāṇacariyā? Manāpiyesu rūpesu rāgassa javanatthāya āvajjanakiriyābyākatā viññāṇacariyā; rāgassa javanā aññāṇacariyā. Amanāpiyesu rūpesu dosassa javanatthāya āvajjanakiriyābyākatā viññāṇacariyā; dosassa javanā aññāṇacariyā. Tadubhayena asamapekkhanasmiṃ vatthusmiṃ mohassa javanatthāya āvajjanakiriyābyākatā viññāṇacariyā; mohassa javanā aññāṇacariyā. Vinibandhassa mānassa javanatthāya āvajjanakiriyābyākatā viññāṇacariyā; mānassa javanā aññāṇacariyā. Parāmaṭṭhāya diṭṭhiyā javanatthāya āvajjanakiriyābyākatā viññāṇacariyā; diṭṭhiyā javanā aññāṇacariyā. Vikkhepagatassa uddhaccassa javanatthāya āvajjanakiriyābyākatā viññāṇacariyā; uddhaccassa javanā aññāṇacariyā. Aniṭṭhaṅgatāya vicikicchāya javanatthāya āvajjanakiriyābyākatā viññāṇacariyā; vicikicchāya javanā aññāṇacariyā. Thāmagatassa anusayassa javanatthāya āvajjanakiriyābyākatā viññāṇacariyā ; anusayassa javanā aññāṇacariyā.
  Manāpiyesu saddesu…pe… manāpiyesu gandhesu…pe… manāpiyesu rasesu…pe… manāpiyesu phoṭṭhabbesu…pe… manāpiyesu dhammesu rāgassa javanatthāya āvajjanakiriyābyākatā viññāṇacariyā; rāgassa javanā aññāṇacariyā. Amanāpiyesu dhammesu dosassa javanatthāya āvajjanakiriyābyākatā viññāṇacariyā; dosassa javanā aññāṇacariyā. Tadubhayena asamapekkhanasmiṃ vatthusmiṃ mohassa javanatthāya āvajjanakiriyābyākatā viññāṇacariyā; mohassa javanā aññāṇacariyā. Vinibandhassa mānassa javanatthāya āvajjanakiriyābyākatā viññāṇacariyā; mānassa javanā aññāṇacariyā. Parāmaṭṭhāya diṭṭhiyā javanatthāya āvajjanakiriyābyākatā viññāṇacariyā; diṭṭhiyā javanā aññāṇacariyā. Vikkhepagatassa uddhaccassa javanatthāya āvajjanakiriyābyākatā viññāṇacariyā; uddhaccassa javanā aññāṇacariyā; aniṭṭhaṅgatāya vicikicchāya javanatthāya āvajjanakiriyābyākatā viññāṇacariyā; vicikicchāya javanā aññāṇacariyā. Thāmagatassa anusayassa javanatthāya āvajjanakiriyābyākatā viññāṇacariyā; anusayassa javanā aññāṇacariyā.
  70.Aññāṇacariyāti kenaṭṭhena aññāṇacariyā? Sarāgā caratīti – aññāṇacariyā. Sadosā caratīti – aññāṇacariyā. Samohā caratīti – aññāṇacariyā. Samānā caratīti – aññāṇacariyā. Sadiṭṭhi caratīti – aññāṇacariyā. Sauddhaccā caratīti – aññāṇacariyā. Savicikicchā caratīti – aññāṇacariyā. Sānusayā caratīti – aññāṇacariyā . Rāgasampayuttā caratīti – aññāṇacariyā. Dosasampayuttā caratīti – aññāṇacariyā. Mohasampayuttā caratīti – aññāṇacariyā. Mānasampayuttā caratīti – aññāṇacariyā . Diṭṭhisampayuttā caratīti – aññāṇacariyā. Uddhaccasampayuttā caratīti – aññāṇacariyā. Vicikicchāsampayuttā caratīti – aññāṇacariyā. Anusayasampayuttā caratīti – aññāṇacariyā. Kusalehi kammehi vippayuttā caratīti – aññāṇacariyā. Akusalehi kammehi sampayuttā caratīti – aññāṇacariyā. Sāvajjehi kammehi sampayuttā caratīti – aññāṇacariyā. Anavajjehi kammehi vippayuttā caratīti – aññāṇacariyā . Kaṇhehi kammehi sampayuttā caratīti – aññāṇacariyā. Sukkehi kammehi vippayuttā caratīti – aññāṇacariyā. Sukhudrayehi kammehi vippayuttā caratīti – aññāṇacariyā. Dukkhudrayehi kammehi sampayuttā caratīti – aññāṇacariyā. Sukhavipākehi kammehi vippayuttā caratīti – aññāṇacariyā. Dukkhavipākehi kammehi sampayuttā caratīti – aññāṇacariyā. Aññāte caratīti – aññāṇacariyā. Aññāṇassa evarūpā cariyā hotīti – aññāṇacariyā. Ayaṃ aññāṇacariyā.
  71. Katamā ñāṇacariyā? Aniccānupassanatthāya āvajjanakiriyābyākatā viññāṇacariyā; aniccānupassanā ñāṇacariyā. Dukkhānupassanatthāya āvajjanakiriyābyākatā viññāṇacariyā; dukkhānupassanā ñāṇacariyā. Anattānupassanatthāya āvajjanakiriyābyākatā viññāṇacariyā; anattānupassanā ñāṇacariyā. Nibbidānupassanatthāya…pe… virāgānupassanatthāya… nirodhānupassanatthāya… paṭinissaggānupassanatthāya… khayānupassanatthāya… vayānupassanatthāya… vipariṇāmānupassanatthāya… animittānupassanatthāya… appaṇihitānupassanatthāya… suññatānupassanatthāya… adhipaññādhammānupassanatthāya… yathābhūtañāṇadassanatthāya… ādīnavānupassanatthāya… paṭisaṅkhānupassanatthāya āvajjanakiriyābyākatā viññāṇacariyā; paṭisaṅkhānupassanā ñāṇacariyā. Vivaṭṭanānupassanā ñāṇacariyā. Sotāpattimaggo ñāṇacariyā. Sotāpattiphalasamāpatti ñāṇacariyā. Sakadāgāmimaggo ñāṇacariyā. Sakadāgāmiphalasamāpatti ñāṇacariyā. Anāgāmimaggo ñāṇacariyā. Anāgāmiphalasamāpatti ñāṇacariyā. Arahattamaggo ñāṇacariyā. Arahattaphalasamāpatti ñāṇacariyā.
  Ñāṇacariyāti kenaṭṭhena ñāṇacariyā? Nīrāgā caratīti – ñāṇacariyā. Niddosā caratīti – ñāṇacariyā…pe… nānusayā caratīti – ñāṇacariyā. Rāgavippayuttā caratīti – ñāṇacariyā. Dosavippayuttā caratīti – ñāṇacariyā. Mohavippayuttā caratīti – ñāṇacariyā. Mānavippayuttā…pe… diṭṭhivippayuttā… uddhaccavippayuttā… vicikicchāvippayuttā… anusayavippayuttā… kusalehi kammehi sampayuttā… akusalehi kammehi vippayuttā… sāvajjehi kammehi vippayuttā… anavajjehi kammehi sampayuttā… kaṇhehi kammehi vippayuttā… sukkehi kammehi sampayuttā… sukhudrayehi kammehi sampayuttā… dukkhudrayehi kammehi vippayuttā… sukhavipākehi kammehi sampayuttā caratīti – ñāṇacariyā. Dukkhavipākehi kammehi vippayuttā caratīti – ñāṇacariyā. Ñāte caratīti – ñāṇacariyā . Ñāṇassa evarūpā cariyā hotīti – ñāṇacariyā. Ayaṃ ñāṇacariyā. Aññā viññāṇacariyā, aññā aññāṇacariyā, aññā ñāṇacariyāti. Taṃ ñātaṭṭhena ñāṇaṃ, pajānanaṭṭhena paññā. Tena vuccati – ‘‘cariyāvavatthāne paññā cariyānānatte ñāṇaṃ’’.
  Cariyānānattañāṇaniddeso sattarasamo.
  18. Bhūminānattañāṇaniddeso
  72. Kathaṃ catudhammavavatthāne paññā bhūminānatte ñāṇaṃ? Catasso bhūmiyo – kāmāvacarā bhūmi, rūpāvacarā bhūmi, arūpāvacarā bhūmi, apariyāpannā bhūmi. Katamā kāmāvacarā bhūmi? Heṭṭhato avīcinirayaṃ pariyantaṃ karitvā uparito paranimmitavasavattī deve [paranimmitavasavattideve (ka.)] antokaritvā yaṃ etasmiṃ antare etthāvacarā ettha pariyāpannā khandhadhātuāyatanā rūpaṃ vedanā saññā saṅkhārā viññāṇaṃ – ayaṃ kāmāvacarā bhūmi.
  Katamā rūpāvacarā bhūmi? Heṭṭhato brahmalokaṃ pariyantaṃ karitvā uparito akaniṭṭhe deve antokaritvā yaṃ etasmiṃ antare etthāvacarā ettha pariyāpannā samāpannassa vā upapannassa vā diṭṭhadhammasukhavihārissa vā cittacetasikā dhammā – ayaṃ rūpāvacarā bhūmi.
  Katamā arūpāvacarā bhūmi? Heṭṭhato ākāsānañcāyatanūpage deve pariyantaṃ karitvā uparito nevasaññānāsaññāyatanūpage deve antokaritvā yaṃ etasmiṃ antare etthāvacarā ettha pariyāpannā samāpannassa vā upapannassa vā diṭṭhadhammasukhavihārissa vā cittacetasikā dhammā – ayaṃ arūpāvacarā bhūmi.
  Katamā apariyāpannā bhūmi? Apariyāpannā maggā ca maggaphalāni ca asaṅkhatā ca dhātu – ayaṃ apariyāpannā bhūmi. Imā catasso bhūmiyo.
  Aparāpi catasso bhūmiyo cattāro satipaṭṭhānā cattāro sammappadhānā, cattāro iddhipādā, cattāri jhānāni, catasso appamaññāyo, catasso arūpasamāpattiyo, catasso paṭisambhidā, catasso paṭipadā, cattāri ārammaṇāni, cattāro ariyavaṃsā, cattāri saṅgahavatthūni , cattāri cakkāni, cattāri dhammapadāni – imā catasso bhūmiyo. Taṃ ñātaṭṭhena ñāṇaṃ, pajānanaṭṭhena paññā. Tena vuccati – ‘‘catudhammavavatthāne paññā bhūminānatte ñāṇaṃ’’.
  Bhūminānattañāṇaniddeso aṭṭhārasamo.
  19. Dhammanānattañāṇaniddeso
  73. Kathaṃ navadhammavavatthāne paññā dhammanānatte ñāṇaṃ? Kathaṃ dhamme vavattheti? Kāmāvacare dhamme kusalato vavattheti, akusalato vavattheti, abyākatato vavattheti. Rūpāvacare dhamme kusalato vavattheti, abyākatato vavattheti. Arūpāvacare dhamme kusalato vavattheti, abyākatato vavattheti. Apariyāpanne dhamme kusalato vavattheti, abyākatato vavattheti.
  Kathaṃ kāmāvacare dhamme kusalato vavattheti, akusalato vavattheti, abyākatato vavattheti? Dasa kusalakammapathe kusalato vavattheti, dasa akusalakammapathe akusalato vavattheti, rūpañca vipākañca kiriyañca abyākatato vavattheti – evaṃ kāmāvacare dhamme kusalato vavattheti, akusalato vavattheti, abyākatato vavattheti.
  Kathaṃ rūpāvacare dhamme kusalato vavattheti, abyākatato vavattheti? Idhaṭṭhassa cattāri jhānāni kusalato vavattheti, tatrūpapannassa cattāri jhānāni abyākatato vavattheti – evaṃ rūpāvacare dhamme kusalato vavattheti, abyākatato vavattheti.
  Kathaṃ arūpāvacare dhamme kusalato vavattheti, abyākatato vavattheti? Idhaṭṭhassa catasso arūpāvacarasamāpattiyo kusalato vavattheti, tatrūpapannassa catasso arūpāvacarasamāpattiyo abyākatato vavattheti – evaṃ arūpāvacare dhamme kusalato vavattheti, abyākatato vavattheti.
  Kathaṃ apariyāpanne dhamme kusalato vavattheti, abyākatato vavattheti? Cattāro ariyamagge kusalato vavattheti, cattāri ca sāmaññaphalāni nibbānañca abyākatato vavattheti – evaṃ apariyāpanne dhamme kusalato vavattheti, abyākatato vavattheti. Evaṃ dhamme vavattheti.
  Nava pāmojjamūlakā dhammā. Aniccato manasikaroto pāmojjaṃ jāyati, pamuditassa pīti jāyati, pītimanassa kāyo passambhati, passaddhakāyo sukhaṃ vedeti, sukhino cittaṃ samādhiyati. Samāhite citte yathābhūtaṃ pajānāti passati. Yathābhūtaṃ jānaṃ passaṃ nibbindati, nibbindaṃ virajjati, virāgā vimuccati. Dukkhato manasikaroto pāmojjaṃ jāyati…pe… anattato manasikaroto pāmojjaṃ jāyati…pe… vimuccati.
  Rūpaṃ aniccato manasikaroto pāmojjaṃ jāyati…pe… rūpaṃ dukkhato manasikaroto…pe… vedanaṃ… saññaṃ… saṅkhāre… viññāṇaṃ… cakkhuṃ…pe… jarāmaraṇaṃ aniccato manasikaroto pāmojjaṃ jāyati…pe… jarāmaraṇaṃ dukkhato manasikaroto pāmojjaṃ jāyati…pe… jarāmaraṇaṃ anattato manasikaroto pāmojjaṃ jāyati, pamuditassa pīti jāyati, pītimanassa kāyo passambhati, passaddhakāyo sukhaṃ vedeti, sukhino cittaṃ samādhiyati. Samāhite citte yathābhūtaṃ pajānāti passati. Yathābhūtaṃ jānaṃ passaṃ nibbindati, nibbindaṃ virajjati, virāgā vimuccati. Ime nava pāmojjamūlakā dhammā .
  74. Nava yoniso manasikāramūlakā dhammā. Aniccato yoniso manasikaroto pāmojjaṃ jāyati, pamuditassa pīti jāyati, pītimanassa kāyo passambhati, passaddhakāyo sukhaṃ vedeti, sukhino cittaṃ samādhiyati. Samāhitena cittena ‘‘idaṃ dukkha’’nti yathābhūtaṃ pajānāti, ‘‘ayaṃ dukkhasamudayo’’ti yathābhūtaṃ pajānāti, ‘‘ayaṃ dukkhanirodho’’ti yathābhūtaṃ pajānāti, ‘‘ayaṃ dukkhanirodhagāminī paṭipadā’’ti yathābhūtaṃ pajānāti. Dukkhato yoniso manasikaroto pāmojjaṃ jāyati, pamuditassa pīti jāyati, pītimanassa kāyo passambhati, passaddhakāyo sukhaṃ vedeti, sukhino cittaṃ samādhiyati. Samāhitena cittena ‘‘idaṃ dukkha’’nti yathābhūtaṃ pajānāti, ‘‘ayaṃ dukkhasamudayo’’ti yathābhūtaṃ pajānāti, ‘‘ayaṃ dukkhanirodho’’ti yathābhūtaṃ pajānāti, ‘‘ayaṃ dukkhanirodhagāminī paṭipadā’’ti yathābhūtaṃ pajānāti. Anattato yoniso manasikaroto pāmojjaṃ jāyati…pe….
  Rūpaṃ aniccato yoniso manasikaroto pāmojjaṃ jāyati…pe… rūpaṃ dukkhato yoniso manasikaroto pāmojjaṃ jāyati…pe… rūpaṃ anattato yoniso manasikaroto pāmojjaṃ jāyati…pe… vedanaṃ… saññaṃ… saṅkhāre… viññāṇaṃ… cakkhuṃ…pe… jarāmaraṇaṃ aniccato yoniso manasikaroto pāmojjaṃ jāyati…pe… jarāmaraṇaṃ dukkhato yoniso manasikaroto pāmojjaṃ jāyati…pe… jarāmaraṇaṃ anattato yoniso manasikaroto pāmojjaṃ jāyati, pamuditassa pīti jāyati, pītimanassa kāyo passambhati, passaddhakāyo sukhaṃ vedeti, sukhino cittaṃ samādhiyati. Samāhitena cittena ‘‘idaṃ dukkha’’nti yathābhūtaṃ pajānāti, ‘‘ayaṃ dukkhasamudayo’’ti yathābhūtaṃ pajānāti, ‘‘ayaṃ dukkhanirodho’’ti yathābhūtaṃ pajānāti, ‘‘ayaṃ dukkhanirodhagāminī paṭipadā’’ti yathābhūtaṃ pajānāti. Ime nava yoniso manasikāramūlakā dhammā.
  Nava nānattā – dhātunānattaṃ paṭicca uppajjati phassanānattaṃ, phassanānattaṃ paṭicca uppajjati vedanānānattaṃ, vedanānānattaṃ paṭicca uppajjati saññānānattaṃ, saññānānattaṃ paṭicca uppajjati saṅkappanānattaṃ, saṅkappanānattaṃ paṭicca uppajjati chandanānattaṃ, chandanānattaṃ paṭicca uppajjati pariḷāhanānattaṃ, pariḷāhanānattaṃ paṭicca uppajjati pariyesanānānattaṃ, pariyesanānānattaṃ paṭicca uppajjati lābhanānattaṃ – ime nava nānattā. Taṃ ñātaṭṭhena ñāṇaṃ, pajānanaṭṭhena paññā. Tena vuccati – ‘‘navadhammavavatthāne paññā dhammanānatte ñāṇaṃ’’.
  Dhammanānattañāṇaniddeso ekūnavīsatimo.
  20-24. Ñāṇapañcakaniddeso
  75. Kathaṃ abhiññāpaññā ñātaṭṭhe ñāṇaṃ, pariññāpaññā tīraṇaṭṭhe ñāṇaṃ, pahānepaññā pariccāgaṭṭhe ñāṇaṃ, bhāvanā paññā ekarasaṭṭhe ñāṇaṃ, sacchikiriyāpaññā phassanaṭṭhe ñāṇaṃ? Ye ye dhammā abhiññātā honti, te te dhammā ñātā honti. Ye ye dhammā pariññātā honti, te te dhammā tīritā honti. Ye ye dhammā pahīnā honti, te te dhammā pariccattā honti. Ye ye dhammā bhāvitā honti, te te dhammā ekarasā honti. Ye ye dhammā sacchikatā honti, te te dhammā phassitā honti. Taṃ ñātaṭṭhena ñāṇaṃ, pajānanaṭṭhena paññā. Tena vuccati – ‘‘abhiññā paññā ñātaṭṭhe ñāṇaṃ, pariññā paññā tīraṇaṭṭhe ñāṇaṃ, pahāne paññā pariccāgaṭṭhe ñāṇaṃ, bhāvanā paññā ekarasaṭṭhe ñāṇaṃ, sacchikiriyā paññā phusanaṭṭhe ñāṇaṃ’’.
  Ñāṇapañcakaniddeso catuvīsatimo.
  25-28. Paṭisambhidāñāṇaniddeso
  76. Kathaṃ atthanānatte paññā atthapaṭisambhide ñāṇaṃ, dhammanānatte paññā dhammapaṭisambhide ñāṇaṃ, niruttinānatte paññā niruttipaṭisambhide ñāṇaṃ, paṭibhānanānatte paññā paṭibhānapaṭisambhide ñāṇaṃ? Saddhindriyaṃ dhammo, vīriyindriyaṃ dhammo, satindriyaṃ dhammo, samādhindriyaṃ dhammo, paññindriyaṃ dhammo. Añño saddhindriyaṃ dhammo, añño vīriyindriyaṃ dhammo, añño satindriyaṃ dhammo, añño samādhindriyaṃ dhammo, añño paññindriyaṃ dhammo. Yena ñāṇena ime nānā dhammā ñātā, teneva ñāṇena ime nānā dhammā paṭividitāti. Tena vuccati – ‘‘dhammanānatte paññā dhammapaṭisambhide ñāṇaṃ’’.
  Adhimokkhaṭṭho attho, paggahaṭṭho attho, upaṭṭhānaṭṭho attho, avikkhepaṭṭho attho, dassanaṭṭho attho. Añño adhimokkhaṭṭho attho, añño paggahaṭṭho attho, añño upaṭṭhānaṭṭho attho, añño avikkhepaṭṭho attho, añño dassanaṭṭho attho. Yena ñāṇena ime nānā atthā ñātā, teneva ñāṇena ime nānā atthā paṭividitāti. Tena vuccati ‘‘atthanānatte paññā atthapaṭisambhide ñāṇaṃ’’.
  Pañca dhamme sandassetuṃ byañjananiruttābhilāpā, pañca atthe sandassetuṃ byañjananiruttābhilāpā. Aññā dhammaniruttiyo, aññā atthaniruttiyo. Yena ñāṇena imā nānā niruttiyo ñātā, teneva ñāṇena imā nānā niruttiyo paṭividitāti. Tena vuccati – ‘‘niruttinānatte paññā niruttipaṭisambhide ñāṇaṃ’’.
  Pañcasu dhammesu ñāṇāni, pañcasu atthesu ñāṇāni, dasasu niruttīsu ñāṇāni. Aññāni dhammesu ñāṇāni, aññāni atthesu ñāṇāni, aññāni niruttīsu ñāṇāni. Yena ñāṇena ime nānā ñāṇā ñātā, teneva ñāṇena ime nānā ñāṇā paṭividitāti. Tena vuccati – ‘‘paṭibhānanānatte paññā paṭibhānapaṭisambhide ñāṇaṃ’’.
  77. Saddhābalaṃ dhammo, vīriyabalaṃ dhammo, satibalaṃ dhammo, samādhibalaṃ dhammo, paññābalaṃ dhammo. Añño saddhābalaṃ dhammo, añño vīriyabalaṃ dhammo, añño satibalaṃ dhammo, añño samādhibalaṃ dhammo, añño paññābalaṃ dhammo. Yena ñāṇena ime nānā dhammā ñātā, teneva ñāṇena ime nānā dhammā paṭividitāti. Tena vuccati – ‘‘dhammanānatte paññā dhammapaṭisambhide ñāṇaṃ’’.
  Assaddhiye akampiyaṭṭho attho. Kosajje akampiyaṭṭho attho. Pamāde akampiyaṭṭho attho. Uddhacce akampiyaṭṭho attho. Avijjāya akampiyaṭṭho attho. Añño assaddhiye akampiyaṭṭho attho, añño kosajje akampiyaṭṭho attho, añño pamāde akampiyaṭṭho attho, añño uddhacce akampiyaṭṭho attho, añño avijjāya akampiyaṭṭho attho. Yena ñāṇena ime nānā atthā ñātā, teneva ñāṇena ime nānā atthā paṭividitāti. Tena vuccati – ‘‘atthanānatte paññā atthapaṭisambhide ñāṇaṃ’’.
  Pañca dhamme sandassetuṃ byañjananiruttābhilāpā, pañca atthe sandassetuṃ byañjananiruttābhilāpā. Aññā dhammaniruttiyo, aññā atthaniruttiyo. Yena ñāṇena imā nānā niruttiyo ñātā, teneva ñāṇena imā nānā niruttiyo paṭividitāti. Tena vuccati – ‘‘niruttinānatte paññā niruttipaṭisambhide ñāṇaṃ’’.
  Pañcasu [pañca (?)] dhammesu ñāṇāni, pañcasu [pañca (?)] atthesu ñāṇāni, dasasu [dasa (?)] niruttīsu ñāṇāni. Aññāni dhammesu ñāṇāni, aññāni atthesu ñāṇāni, aññāni niruttīsu ñāṇāni. Yena ñāṇena ime nānā ñāṇā ñātā, teneva ñāṇena ime nānā ñāṇā paṭividitāti. Tena vuccati – ‘‘paṭibhānanānatte paññā paṭibhānapaṭisambhide ñāṇaṃ’’.
  Satisambojjhaṅgo dhammo, dhammavicayasambojjhaṅgo dhammo, vīriyasambojjhaṅgo dhammo, pītisambojjhaṅgo dhammo, passaddhisambojjhaṅgo dhammo, samādhisambojjhaṅgo dhammo, upekkhāsambojjhaṅgo dhammo. Añño satisambojjhaṅgo dhammo, añño dhammavicayasambojjhaṅgo dhammo, añño vīriyasambojjhaṅgo dhammo, añño pītisambojjhaṅgo dhammo, añño passaddhisambojjhaṅgo dhammo, añño samādhisambojjhaṅgo dhammo, añño upekkhāsambojjhaṅgo dhammo. Yena ñāṇena ime nānā dhammā ñātā, teneva ñāṇena ime nānā dhammā paṭividitāti. Tena vuccati – ‘‘dhammanānatte paññā dhammapaṭisambhide ñāṇaṃ’’.
  Upaṭṭhānaṭṭho attho, pavicayaṭṭho attho, paggahaṭṭho attho, pharaṇaṭṭho attho, upasamaṭṭho attho, avikkhepaṭṭho attho, paṭisaṅkhānaṭṭho attho. Añño upaṭṭhānaṭṭho attho, añño pavicayaṭṭho attho, añño paggahaṭṭho attho, añño pharaṇaṭṭho attho, añño upasamaṭṭho attho, añño avikkhepaṭṭho attho, añño paṭisaṅkhānaṭṭho attho. Yena ñāṇena ime nānā atthā ñātā, teneva ñāṇena ime nānā atthā paṭividitāti. Tena vuccati – ‘‘atthanānatte paññā atthapaṭisambhide ñāṇaṃ’’.
  Satta dhamme sandassetuṃ byañjananiruttābhilāpā, satta atthe sandassetuṃ byañjananiruttābhilāpā. Aññā dhammaniruttiyo, aññā atthaniruttiyo. Yena ñāṇena imā nānā niruttiyo ñātā, teneva ñāṇena imā nānā niruttiyo paṭividitāti. Tena vuccati – ‘‘niruttinānatte paññā niruttipaṭisambhide ñāṇaṃ’’.
  Sattasu dhammesu ñāṇāni, sattasu atthesu ñāṇāni, cuddasasu niruttīsu ñāṇāni. Aññāni dhammesu ñāṇāni, aññāni atthesu ñāṇāni, aññāni niruttīsu ñāṇāni. Yena ñāṇena ime nānā ñāṇā ñātā, teneva ñāṇena ime nānā ñāṇā paṭividitāti. Tena vuccati – ‘‘paṭibhānanānatte paññā paṭibhānapaṭisambhide ñāṇaṃ’’.
  Sammādiṭṭhi dhammo, sammāsaṅkappo dhammo, sammāvācā dhammo, sammākammanto dhammo, sammāājīvo dhammo, sammāvāyāmo dhammo, sammāsati dhammo, sammāsamādhi dhammo. Añño sammādiṭṭhi dhammo, añño sammāsaṅkappo dhammo, añño sammāvācā dhammo, añño sammākammanto dhammo, añño sammāājīvo dhammo, añño sammāvāyāmo dhammo, añño sammāsati dhammo, añño sammāsamādhi dhammo. Yena ñāṇena ime nānā dhammā ñātā, teneva ñāṇena ime nānā dhammā paṭividitāti. Tena vuccati – ‘‘dhammanānatte paññā dhammapaṭisambhide ñāṇaṃ’’.
  Dassanaṭṭho attho, abhiniropanaṭṭho attho, pariggahaṭṭho attho, samuṭṭhānaṭṭho attho, vodānaṭṭho attho, paggahaṭṭho attho, upaṭṭhānaṭṭho attho, avikkhepaṭṭho attho. Añño dassanaṭṭho attho, añño abhiniropanaṭṭho attho, añño pariggahaṭṭho attho, añño samuṭṭhānaṭṭho attho, añño vodānaṭṭho attho, añño paggahaṭṭho attho, añño upaṭṭhānaṭṭho attho, añño avikkhepaṭṭho attho. Yena ñāṇena ime nānā atthā ñātā teneva ñāṇena ime nānā atthā paṭividitāti. Tena vuccati – ‘‘atthanānatte paññā atthapaṭisambhide ñāṇaṃ’’.
  Aṭṭha dhamme sandassetuṃ byañjananiruttābhilāpā, aṭṭha atthe sandassetuṃ byañjananiruttābhilāpā. Aññā dhammaniruttiyo, aññā atthaniruttiyo. Yena ñāṇena imā nānā niruttiyo ñātā , teneva ñāṇena imā nānā niruttiyo paṭividitāti. Tena vuccati – ‘‘niruttinānatte paññā niruttipaṭisambhide ñāṇaṃ’’.
  Aṭṭhasu dhammesu ñāṇāni, aṭṭhasu atthesu ñāṇāni soḷasasu niruttīsu ñāṇāni. Aññāni dhammesu ñāṇāni, aññāni atthesu ñāṇāni, aññāni niruttīsu ñāṇāni. Yena ñāṇena ime nānā ñāṇā ñātā, teneva ñāṇena ime nānā ñāṇā paṭividitāti. Tena vuccati – ‘‘paṭibhānanānatte paññā paṭibhānapaṭisambhide ñāṇaṃ’’. Taṃ ñātaṭṭhena ñāṇaṃ, pajānanaṭṭhena paññā. Tena vuccati – ‘‘atthanānatte paññā atthapaṭisambhide ñāṇaṃ. Dhammanānatte paññā dhammapaṭisambhide ñāṇaṃ. Niruttinānatte paññā niruttipaṭisambhide ñāṇaṃ. Paṭibhānanānatte paññā paṭibhānapaṭisambhide ñāṇaṃ’’.
  Paṭisambhidāñāṇaniddeso aṭṭhavīsatimo.
  29-31. Ñāṇattayaniddeso
  78. Kathaṃ vihāranānatte paññā vihāraṭṭhe ñāṇaṃ, samāpattinānatte paññā samāpattaṭṭhe ñāṇaṃ, vihārasamāpattinānatte paññā vihārasamāpattaṭṭhe ñāṇaṃ? Nimittaṃ bhayato sampassamāno animitte adhimuttattā phussa phussa vayaṃ passati – animitto vihāro. Paṇidhiṃ bhayato sampassamāno appaṇihite adhimuttattā phussa phussa vayaṃ passati – appaṇihito vihāro. Abhinivesaṃ bhayato sampassamāno suññate adhimuttattā phussa phussa vayaṃ passati – suññato vihāro.
  Nimittaṃ bhayato sampassamāno animitte adhimuttattā pavattaṃ ajjhupekkhitvā nirodhaṃ nibbānaṃ animittaṃ āvajjitvā samāpajjati – animittā samāpatti. Paṇidhiṃ bhayato sampassamāno appaṇihite adhimuttattā pavattaṃ ajjhupekkhitvā nirodhaṃ nibbānaṃ appaṇihitaṃ āvajjitvā samāpajjati – appaṇihitā samāpatti. Abhinivesaṃ bhayato sampassamāno suññate adhimuttattā pavattaṃ ajjhupekkhitvā nirodhaṃ nibbānaṃ suññataṃ āvajjitvā samāpajjati – suññatā samāpatti.
  Nimittaṃ bhayato sampassamāno animitte adhimuttattā phussa phussa vayaṃ passati, pavattaṃ ajjhupekkhitvā nirodhaṃ nibbānaṃ animittaṃ āvajjitvā samāpajjati – animittavihārasamāpatti. Paṇidhiṃ bhayato sampassamāno appaṇihite adhimuttattā phussa phussa vayaṃ passati, pavattaṃ ajjhupekkhitvā nirodhaṃ nibbānaṃ appaṇihitaṃ āvajjitvā samāpajjati – appaṇihitavihārasamāpatti. Abhinivesaṃ bhayato sampassamāno suññate adhimuttattā phussa phussa vayaṃ passati, pavattaṃ ajjhupekkhitvā nirodhaṃ nibbānaṃ suññataṃ āvajjitvā samāpajjati – suññatavihārasamāpatti.
  79. Rūpanimittaṃ bhayato sampassamāno animitte adhimuttattā phussa phussa vayaṃ passati – animitto vihāro. Rūpapaṇidhiṃ bhayato sampassamāno appaṇihite adhimuttattā phussa phussa vayaṃ passati – appaṇihito vihāro. Rūpābhinivesaṃ bhayato sampassamāno suññate adhimuttattā phussa phussa vayaṃ passati – suññato vihāro.
  Rūpanimittaṃ bhayato sampassamāno animitte adhimuttattā pavattaṃ ajjhupekkhitvā nirodhaṃ nibbānaṃ animittaṃ āvajjitvā samāpajjati – animittā samāpatti . Rūpapaṇidhiṃ bhayato sampassamāno appaṇihite adhimuttattā pavattaṃ ajjhupekkhitvā nirodhaṃ nibbānaṃ appaṇihitaṃ āvajjitvā samāpajjati – appaṇihitā samāpatti. Rūpābhinivesaṃ bhayato sampassamāno suññate adhimuttattā pavattaṃ ajjhupekkhitvā nirodhaṃ nibbānaṃ suññataṃ āvajjitvā samāpajjati – suññatā samāpatti.
  Rūpanimittaṃ bhayato sampassamāno animitte adhimuttattā phussa phussa vayaṃ passati, pavattaṃ ajjhupekkhitvā nirodhaṃ nibbānaṃ animittaṃ āvajjitvā samāpajjati – animittavihārasamāpatti. Rūpapaṇidhiṃ bhayato sampassamāno appaṇihite adhimuttattā phussa phussa vayaṃ passati, pavattaṃ ajjhupekkhitvā nirodhaṃ nibbānaṃ appaṇihitaṃ āvajjitvā samāpajjati – appaṇihitavihārasamāpatti. Rūpābhinivesaṃ bhayato sampassamāno suññate adhimuttattā phussa phussa vayaṃ passati, pavattaṃ ajjhupekkhitvā nirodhaṃ nibbānaṃ suññataṃ āvajjitvā samāpajjati – suññatavihārasamāpatti.
  Vedanānimittaṃ …pe… saññānimittaṃ… saṅkhāranimittaṃ… viññāṇanimittaṃ… cakkhunimittaṃ…pe… jarāmaraṇanimittaṃ bhayato sampassamāno animitte adhimuttattā phussa phussa vayaṃ passati – animitto vihāro. Jarāmaraṇapaṇidhiṃ bhayato sampassamāno appaṇihite adhimuttattā phussa phussa vayaṃ passati – appaṇihito vihāro. Jarāmaraṇābhinivesaṃ bhayato sampassamāno suññate adhimuttattā phussa phussa vayaṃ passati – suññato vihāro.
  Jarāmaraṇanimittaṃ bhayato sampassamāno animitte adhimuttattā pavattaṃ ajjhupekkhitvā nirodhaṃ nibbānaṃ animittaṃ āvajjitvā samāpajjati – animittā samāpatti. Jarāmaraṇapaṇidhiṃ bhayato sampassamāno appaṇihite adhimuttattā pavattaṃ ajjhupekkhitvā nirodhaṃ nibbānaṃ appaṇihitaṃ āvajjitvā samāpajjati – appaṇihitā samāpatti. Jarāmaraṇābhinivesaṃ bhayato sampassamāno suññate adhimuttattā pavattaṃ ajjhupekkhitvā nirodhaṃ nibbānaṃ suññataṃ āvajjitvā samāpajjati – suññatā samāpatti.
  Jarāmaraṇanimittaṃ bhayato sampassamāno animitte adhimuttattā phussa phussa vayaṃ passati, pavattaṃ ajjhupekkhitvā nirodhaṃ nibbānaṃ animittaṃ āvajjitvā samāpajjati – animittavihārasamāpatti. Jarāmaraṇapaṇidhiṃ bhayato sampassamāno appaṇihite adhimuttattā phussa phussa vayaṃ passati, pavattaṃ ajjhupekkhitvā nirodhaṃ nibbānaṃ appaṇihitaṃ āvajjitvā samāpajjati – appaṇihitavihārasamāpatti. Jarāmaraṇābhinivesaṃ bhayato sampassamāno suññate adhimuttattā phussa phussa vayaṃ passati, pavattaṃ ajjhupekkhitvā nirodhaṃ nibbānaṃ suññataṃ āvajjitvā samāpajjati – suññatavihārasamāpatti. Añño animitto vihāro, añño appaṇihito vihāro, añño suññato vihāro. Aññā animittasamāpatti, aññā appaṇihitasamāpatti, aññā suññatasamāpatti. Aññā animittā vihārasamāpatti, aññā appaṇihitā vihārasamāpatti, aññā suññatā vihārasamāpatti. Taṃ ñātaṭṭhena ñāṇaṃ, pajānanaṭṭhena paññā. Tena vuccati – ‘‘vihāranānatte paññā vihāraṭṭhe ñāṇaṃ, samāpattinānatte paññā samāpattaṭṭhe ñāṇaṃ, vihārasamāpattinānatte paññā vihārasamāpattaṭṭhe ñāṇaṃ’’.
  Ñāṇattayaniddeso ekatiṃsatimo.
  32. Ānantarikasamādhiñāṇaniddeso
  80. Kathaṃ avikkhepaparisuddhattā āsavasamucchede paññā ānantarikasamādhimhi ñāṇaṃ? Nekkhammavasena cittassa ekaggatā avikkhepo samādhi. Tassa samādhissa vasena uppajjati ñāṇaṃ. Tena ñāṇena āsavā khīyanti. Iti paṭhamaṃ samatho, pacchā ñāṇaṃ. Tena ñāṇena āsavānaṃ khayo hoti . Tena vuccati – ‘‘avikkhepaparisuddhattā āsavasamucchede paññā ānantarikasamādhimhi ñāṇaṃ’’.
  Āsavāti katame te āsavā? Kāmāsavo, bhavāsavo, diṭṭhāsavo, avijjāsavo. Katthete āsavā khīyanti? Sotāpattimaggena anavaseso diṭṭhāsavo khīyati, apāyagamanīyo kāmāsavo khīyati, apāyagamanīyo bhavāsavo khīyati, apāyagamanīyo avijjāsavo khīyati. Etthete āsavā khīyanti. Sakadāgāmimaggena oḷāriko kāmāsavo khīyati, tadekaṭṭho bhavāsavo khīyati, tadekaṭṭho avijjāsavo khīyati. Etthete āsavā khīyanti. Anāgāmimaggena anavaseso kāmāsavo khīyati, tadekaṭṭho bhavāsavo khīyati, tadekaṭṭho avijjāsavo khīyati. Etthete āsavā khīyanti. Arahattamaggena anavaseso bhavāsavo khīyati, anavaseso avijjāsavo khīyati. Etthete āsavā khīyanti.
  Abyāpādavasena …pe… ālokasaññāvasena… avikkhepavasena… dhammavavatthānavasena… ñāṇavasena… pāmojjavasena… paṭhamajjhānavasena… dutiyajjhānavasena… tatiyajjhānavasena… catutthajjhānavasena… ākāsānañcāyatanasamāpattivasena… viññāṇañcāyatanasamāpattivasena… ākiñcaññāyatanasamāpattivasena… nevasaññānāsaññāyatanasamāpattivasena… pathavīkasiṇavasena… āpokasiṇavasena … tejokasiṇavasena… vāyokasiṇavasena… nīlakasiṇavasena… pītakasiṇavasena… lohitakasiṇavasena… odātakasiṇavasena… ākāsakasiṇavasena… viññāṇakasiṇavasena… buddhānussativasena… dhammānussativasena… saṅghānussativasena… sīlānussativasena… cāgānussativasena… devatānussativasena… ānāpānassativasena… maraṇassativasena… kāyagatāsativasena… upasamānussativasena… uddhumātakasaññāvasena… vinīlakasaññāvasena… vipubbakasaññāvasena… vicchiddakasaññāvasena… vikkhāyitakasaññāvasena… vikkhittakasaññāvasena… hatavikkhittakasaññāvasena … lohitakasaññāvasena… puḷavakasaññāvasena… aṭṭhikasaññāvasena.
  81. Dīghaṃ assāsavasena…pe… dīghaṃ passāsavasena… rassaṃ assāsavasena… rassaṃ passāsavasena… sabbakāyapaṭisaṃvedī assāsavasena… sabbakāyapaṭisaṃvedī passāsavasena… passambhayaṃ kāyasaṅkhāraṃ assāsavasena… passambhayaṃ kāyasaṅkhāraṃ passāsavasena… pītipaṭisaṃvedī assāsavasena… pītipaṭisaṃvedī passāsavasena… sukhapaṭisaṃvedī assāsavasena… sukhapaṭisaṃvedī passāsavasena… cittasaṅkhārapaṭisaṃvedī assāsavasena… cittasaṅkhārapaṭisaṃvedī passāsavasena… passambhayaṃ cittasaṅkhāraṃ assāsavasena… passambhayaṃ cittasaṅkhāraṃ passāsavasena… cittapaṭisaṃvedī assāsavasena… cittapaṭisaṃvedī passāsavasena… abhippamodayaṃ cittaṃ assāsavasena… abhippamodayaṃ cittaṃ passāsavasena… samādahaṃ cittaṃ…pe… vimocayaṃ cittaṃ… aniccānupassī … virāgānupassī… nirodhānupassī… paṭinissaggānupassī assāsavasena… paṭinissaggānupassī passāsavasena cittassa ekaggatā avikkhepo samādhi. Tassa samādhissa vasena uppajjati ñāṇaṃ, tena ñāṇena āsavā khīyanti. Iti paṭhamaṃ samatho, pacchā ñāṇaṃ. Tena ñāṇena āsavānaṃ khayo hoti. Tena vuccati – ‘‘avikkhepaparisuddhattā āsavasamucchede paññā ānantarikasamādhimhi ñāṇaṃ’’.
  Āsavāti katame te āsavā? Kāmāsavo, bhavāsavo, diṭṭhāsavo, avijjāsavo. Katthete āsavā khīyanti? Sotāpattimaggena anavaseso diṭṭhāsavo khīyati, apāyagamanīyo kāmāsavo khīyati, apāyagamanīyo bhavāsavo khīyati, apāyagamanīyo avijjāsavo khīyati. Etthete āsavā khīyanti. Sakadāgāmimaggena oḷāriko kāmāsavo khīyati, tadekaṭṭho bhavāsavo khīyati, tadekaṭṭho avijjāsavo khīyati. Etthete āsavā khīyanti. Anāgāmimaggena anavaseso kāmāsavo khīyati, tadekaṭṭho bhavāsavo khīyati, tadekaṭṭho avijjāsavo khīyati. Etthete āsavā khīyanti. Arahattamaggena anavaseso bhavāsavo khīyati, anavaseso avijjāsavo khīyati. Etthete āsavā khīyanti. Taṃ ñātaṭṭhena ñāṇaṃ , pajānanaṭṭhena paññā. Tena vuccati – ‘‘avikkhepaparisuddhattā āsavasamucchede paññā ānantarikasamādhimhi ñāṇaṃ’’.
  Ānantarikasamādhiñāṇaniddeso dvattiṃsatimo.
  33. Araṇavihārañāṇaniddeso
  82. Kathaṃ dassanādhipateyyaṃ santo ca vihārādhigamo paṇītādhimuttatā paññā araṇavihāre ñāṇaṃ? Dassanādhipateyyanti aniccānupassanā dassanādhipateyyaṃ, dukkhānupassanā dassanādhipateyyaṃ, anattānupassanā dassanādhipateyyaṃ, rūpe aniccānupassanā dassanādhipateyyaṃ, rūpe dukkhānupassanā dassanādhipateyyaṃ, rūpe anattānupassanā dassanādhipateyyaṃ; vedanāya…pe… saññāya… saṅkhāresu… viññāṇe… cakkhusmiṃ…pe… jarāmaraṇe aniccānupassanā dassanādhipateyyaṃ, jarāmaraṇe dukkhānupassanā dassanādhipateyyaṃ, jarāmaraṇe anattānupassanā dassanādhipateyyaṃ.
  Santoca vihārādhigamoti suññato vihāro santo vihārādhigamo. Animitto vihāro santo vihārādhigamo. Appaṇihito vihāro santo vihārādhigamo.
  Paṇītādhimuttatāti suññate adhimuttatā paṇītādhimuttatā. Animitte adhimuttatā paṇītādhimuttatā. Appaṇihite adhimuttatā paṇītādhimuttatā.
  Araṇavihāroti paṭhamaṃ jhānaṃ araṇavihāro. Dutiyaṃ jhānaṃ araṇavihāro. Tatiyaṃ jhānaṃ araṇavihāro. Catutthaṃ jhānaṃ araṇavihāro. Ākāsānañcāyatanasamāpatti araṇavihāro…pe… nevasaññānāsaññāyatanasamāpatti araṇavihāro.
  Araṇavihāroti kenaṭṭhena araṇavihāro? Paṭhamena jhānena nīvaraṇe haratīti – araṇavihāro. Dutiyena jhānena vitakkavicāre haratīti – araṇavihāro. Tatiyena jhānena pītiṃ haratīti – araṇavihāro. Catutthena jhānena sukhadukkhe haratīti – araṇavihāro. Ākāsānañcāyatanasamāpattiyā rūpasaññaṃ paṭighasaññaṃ nānattasaññaṃ haratīti – araṇavihāro. Viññāṇañcāyatanasamāpattiyā ākāsānañcāyatanasaññaṃ haratīti – araṇavihāro. Ākiñcaññāyatanasamāpattiyā viññāṇañcāyatanasaññaṃ haratīti – araṇavihāro. Nevasaññānāsaññāyatanasamāpattiyā ākiñcaññāyatanasaññaṃ haratīti – araṇavihāro. Ayaṃ araṇavihāro. Taṃ ñātaṭṭhena ñāṇaṃ, pajānanaṭṭhena paññā. Tena vuccati – ‘‘dassanādhipateyyaṃ santo ca vihārādhigamo paṇītādhimuttatā paññā araṇavihāre ñāṇaṃ’’.
  Araṇavihārañāṇaniddeso tettiṃsatimo.
  34. Nirodhasamāpattiñāṇaniddeso
  83. Kathaṃ dvīhi balehi samannāgatattā tayo ca saṅkhārānaṃ paṭippassaddhiyā soḷasahi ñāṇacariyāhi navahi samādhicariyāhi vasibhāvatā paññā nirodhasamāpattiyā ñāṇaṃ?
  Dvīhibalehīti dve balāni – samathabalaṃ, vipassanābalaṃ. Katamaṃ samathabalaṃ? Nekkhammavasena cittassekaggatā avikkhepo samathabalaṃ. Abyāpādavasena cittassekaggatā avikkhepo samathabalaṃ. Ālokasaññāvasena cittassekaggatā avikkhepo samathabalaṃ. Avikkhepavasena cittassekaggatā avikkhepo samathabalaṃ…pe… paṭinissaggānupassī assāsavasena cittassekaggatā avikkhepo samathabalaṃ. Paṭinissaggānupassī passāsavasena cittassekaggatā avikkhepo samathabalaṃ.
  Samathabalanti kenaṭṭhena samathabalaṃ? Paṭhamena jhānena nīvaraṇe na kampatīti – samathabalaṃ. Dutiyena jhānena vitakkavicāre na kampatīti – samathabalaṃ. Tatiyena jhānena pītiyā na kampatīti – samathabalaṃ. Catutthena jhānena sukhadukkhe na kampatīti – samathabalaṃ. Ākāsānañcāyatanasamāpattiyā rūpasaññāya paṭighasaññāya nānattasaññāya na kampatīti – samathabalaṃ. Viññāṇañcāyatanasamāpattiyā ākāsānañcāyatanasaññāya na kampatīti – samathabalaṃ. Ākiñcaññāyatanasamāpattiyā viññāṇañcāyatanasaññāya na kampatīti – samathabalaṃ. Nevasaññānāsaññāyatanasamāpattiyā ākiñcaññāyatanasaññāya na kampatīti – samathabalaṃ. Uddhacce ca uddhaccasahagatakilese ca khandhe ca na kampati na calati na vedhatīti – samathabalaṃ. Idaṃ samathabalaṃ.
  Katamaṃ vipassanābalaṃ? Aniccānupassanā vipassanābalaṃ. Dukkhānupassanā vipassanābalaṃ. Anattānupassanā vipassanābalaṃ. Nibbidānupassanā vipassanābalaṃ. Virāgānupassanā vipassanābalaṃ . Nirodhānupassanā vipassanābalaṃ. Paṭinissaggānupassanā vipassanābalaṃ. Rūpe aniccānupassanā vipassanābalaṃ …pe… rūpe paṭinissaggānupassanā vipassanābalaṃ. Vedanāya…pe… saññāya… saṅkhāresu… viññāṇe… cakkhusmiṃ…pe… jarāmaraṇe aniccānupassanā vipassanābalaṃ…pe… jarāmaraṇe paṭinissaggānupassanā vipassanābalaṃ.
  Vipassanābalanti kenaṭṭhena vipassanābalaṃ? Aniccānupassanāya niccasaññāya na kampatīti – vipassanābalaṃ. Dukkhānupassanāya sukhasaññāya na kampatīti – vipassanābalaṃ. Anattānupassanāya attasaññāya na kampatīti – vipassanābalaṃ. Nibbidānupassanāya nandiyā na kampatīti – vipassanābalaṃ. Virāgānupassanāya rāge na kampatīti – vipassanābalaṃ. Nirodhānupassanāya samudaye na kampatīti – vipassanābalaṃ. Paṭinissaggānupassanāya ādāne na kampatīti – vipassanābalaṃ. Avijjāya ca avijjā sahagatakilese ca khandhe ca na kampati na calati na vedhatīti – vipassanābalaṃ. Idaṃ vipassanābalaṃ.
  Tayo ca saṅkhārānaṃ paṭippassaddhiyāti katamesaṃ tiṇṇannaṃ saṅkhārānaṃ paṭippassaddhiyā? Dutiyaṃ jhānaṃ samāpannassa vitakkavicārā vacīsaṅkhārā paṭippassaddhā honti. Catutthaṃ jhānaṃ samāpannassa assāsapassāsā kāyasaṅkhārā paṭippassaddhā honti. Saññāvedayitanirodhaṃ samāpannassa saññā ca vedanā ca cittasaṅkhārā paṭippassaddhā honti. Imesaṃ tiṇṇannaṃ saṅkhārānaṃ paṭippassaddhiyā .
  84.Soḷasahi ñāṇacariyāhīti katamāhi soḷasahi ñāṇacariyāhi? Aniccānupassanā ñāṇacariyā, dukkhānupassanā ñāṇacariyā, anattānupassanā ñāṇacariyā, nibbidānupassanā ñāṇacariyā, virāgānupassanā ñāṇacariyā, nirodhānupassanā ñāṇacariyā, paṭinissaggānupassanā ñāṇacariyā, vivaṭṭanānupassanā ñāṇacariyā, sotāpattimaggo ñāṇacariyā, sotāpattiphalasamāpatti ñāṇacariyā, sakadāgāmimaggo ñāṇacariyā, sakadāgāmiphalasamāpatti ñāṇacariyā, anāgāmimaggo ñāṇacariyā, anāgāmiphalasamāpatti ñāṇacariyā, arahattamaggo ñāṇacariyā, arahattaphalasamāpatti ñāṇacariyā – imāhi soḷasahi ñāṇacariyāhi.
  85.Navahi samādhicariyāhīti katamāhi navahi samādhicariyāhi? Paṭhamaṃ jhānaṃ samādhicariyā, dutiyaṃ jhānaṃ samādhicariyā, tatiyaṃ jhānaṃ samādhicariyā, catutthaṃ jhānaṃ samādhicariyā, ākāsānañcāyatanasamāpatti…pe… viññāṇañcāyatanasamāpatti… ākiñcaññāyatanasamāpatti… nevasaññānāsaññāyatanasamāpatti samādhicariyā. Paṭhamaṃ jhānaṃ paṭilābhatthāya vitakko ca vicāro ca pīti ca sukhañca cittekaggatā ca…pe… nevasaññānāsaññāyatanasamāpattiṃ paṭilābhatthāya vitakko ca vicāro ca pīti ca sukhañca cittekaggatā ca – imāhi navahi samādhicariyāhi.
  Vasīti pañca vasiyo. Āvajjanavasī, samāpajjanavasī, adhiṭṭhānavasī , vuṭṭhānavasī, paccavekkhaṇāvasī. Paṭhamaṃ jhānaṃ yatthicchakaṃ yadicchakaṃ yāvaticchakaṃ āvajjati; āvajjanāya dandhāyitattaṃ natthīti – āvajjanavasī. Paṭhamaṃ jhānaṃ yatthicchakaṃ yadicchakaṃ yāvaticchakaṃ samāpajjati; samāpajjanāya dandhāyitattaṃ natthīti – samāpajjanavasī. Paṭhamaṃ jhānaṃ yatthicchakaṃ yadicchakaṃ yāvaticchakaṃ adhiṭṭhāti ; adhiṭṭhāne dandhāyitattaṃ natthīti – adhiṭṭhānavasī. Paṭhamaṃ jhānaṃ yatthicchakaṃ yadicchakaṃ yāvaticchakaṃ vuṭṭhāti; vuṭṭhāne dandhāyitattaṃ natthīti – vuṭṭhānavasī. Paṭhamaṃ jhānaṃ yatthicchakaṃ yadicchakaṃ yāvaticchakaṃ paccavekkhati; paccavekkhaṇāya dandhāyitattaṃ natthīti – paccavekkhaṇāvasī.
  Dutiyaṃ jhānaṃ…pe… nevasaññānāsaññāyatanasamāpattiṃ yatthicchakaṃ yadicchakaṃ yāvaticchakaṃ āvajjati; āvajjanāya dandhāyitattaṃ natthīti – āvajjanavasī. Nevasaññānāsaññāyatanasamāpattiṃ yatthicchakaṃ yadicchakaṃ yāvaticchakaṃ samāpajjati…pe… adhiṭṭhāti… vuṭṭhāti… paccavekkhati; paccavekkhaṇāya dandhāyitattaṃ natthīti – paccavekkhaṇāvasī. Imā pañca vasiyo. Taṃ ñātaṭṭhena ñāṇaṃ, pajānanaṭṭhena paññā. Tena vuccati – ‘‘dvīhi balehi samannāgatattā tayo ca saṅkhārānaṃ paṭipassaddhiyā soḷasahi ñāṇacariyāhi navahi samādhicariyāhi vasībhāvatā paññā nirodhasamāpattiyā ñāṇaṃ’’.
  Nirodhasamāpattiñāṇaniddeso catuttiṃsatimo.
  35. Parinibbānañāṇaniddeso
  86. Kathaṃ sampajānassa pavattapariyādāne paññā parinibbāne ñāṇaṃ? Idha sampajāno nekkhammena kāmacchandassa pavattaṃ pariyādiyati, abyāpādena byāpādassa pavattaṃ pariyādiyati, ālokasaññāya thinamiddhassa pavattaṃ pariyādiyati, avikkhepena uddhaccassa pavattaṃ pariyādiyati, dhammavavatthānena vicikicchāya…pe… ñāṇena avijjāya… pāmojjena aratiyā … paṭhamena jhānena nīvaraṇānaṃ pavattaṃ pariyādiyati…pe… arahattamaggena sabbakilesānaṃ pavattaṃ pariyādiyati.
  Atha vā pana sampajānassa anupādisesāya nibbānadhātuyā parinibbāyantassa idañceva cakkhupavattaṃ pariyādiyati, aññañca cakkhupavattaṃ na uppajjati. Idañceva sotapavattaṃ…pe… ghānapavattaṃ… jivhāpavattaṃ… kāyapavattaṃ… manopavattaṃ pariyādiyati, aññañca manopavattaṃ na uppajjati. Idaṃ sampajānassa pavattapariyādāne paññā parinibbāne ñāṇaṃ. Taṃ ñātaṭṭhena ñāṇaṃ, pajānanaṭṭhena paññā. Tena vuccati – ‘‘sampajānassa pavattapariyādāne paññā parinibbāne ñāṇaṃ’’.
  Parinibbānañāṇaniddeso pañcatiṃsatimo.
  36. Samasīsaṭṭhañāṇaniddeso
  87. Kathaṃ sabbadhammānaṃ sammā samucchede nirodhe ca anupaṭṭhānatā paññā samasīsaṭṭhe ñāṇaṃ? Sabbadhammānanti – pañcakkhandhā, dvādasāyatanāni, aṭṭhārasa dhātuyo , kusalā dhammā, akusalā dhammā, abyākatā dhammā, kāmāvacarā dhammā, rūpāvacarā dhammā, arūpāvacarā dhammā, apariyāpannā dhammā. Sammā samucchedeti nekkhammena kāmacchandaṃ sammā samucchindati. Abyāpādena byāpādaṃ sammā samucchindati. Ālokasaññāya thinamiddhaṃ sammā samucchindati. Avikkhepena uddhaccaṃ sammā samucchindati. Dhammavavatthānena vicikicchaṃ sammā samucchindati. Ñāṇena avijjaṃ sammā samucchindati. Pāmojjena aratiṃ sammā samucchindati. Paṭhamena jhānena nīvaraṇe sammā samucchindati…pe… arahattamaggena sabbakilese sammā samucchindati.
  Nirodheti nekkhammena kāmacchandaṃ nirodheti. Abyāpādena byāpādaṃ nirodheti. Ālokasaññāya thinamiddhaṃ nirodheti. Avikkhepena uddhaccaṃ nirodheti. Dhammavavatthānena vicikicchaṃ nirodheti. Ñāṇena avijjaṃ nirodheti. Pāmojjena aratiṃ nirodheti. Paṭhamena jhānena nīvaraṇe nirodheti…pe… arahattamaggena sabbakilese nirodheti.
  Anupaṭṭhānatāti nekkhammaṃ paṭiladdhassa kāmacchando na upaṭṭhāti. Abyāpādaṃ paṭiladdhassa byāpādo na upaṭṭhāti. Ālokasaññaṃ paṭiladdhassa thinamiddhaṃ na upaṭṭhāti. Avikkhepaṃ paṭiladdhassa uddhaccaṃ na upaṭṭhāti. Dhammavavatthānaṃ paṭiladdhassa vicikicchā na upaṭṭhāti. Ñāṇaṃ paṭiladdhassa avijjā na upaṭṭhāti. Pāmojjaṃ paṭiladdhassa arati na upaṭṭhāti. Paṭhamaṃ jhānaṃ paṭiladdhassa nīvaraṇā na upaṭṭhahanti…pe… arahattamaggaṃ paṭiladdhassa sabbakilesā na upaṭṭhahanti.
  Samanti kāmacchandassa pahīnattā nekkhammaṃ samaṃ. Byāpādassa pahīnattā abyāpādo samaṃ. Thinamiddhassa pahīnattā ālokasaññā samaṃ. Uddhaccassa pahīnattā avikkhepo samaṃ. Vicikicchāya pahīnattā dhammavavatthānaṃ samaṃ. Avijjāya pahīnattā ñāṇaṃ samaṃ. Aratiyā pahīnattā pāmojjaṃ samaṃ. Nīvaraṇānaṃ pahīnattā paṭhamaṃ jhānaṃ samaṃ…pe… sabbakilesānaṃ pahīnattā arahattamaggo samaṃ.
  Sīsanti terasa sīsāni – palibodhasīsañca taṇhā, vinibandhanasīsañca māno, parāmāsasīsañca diṭṭhi, vikkhepasīsañca uddhaccaṃ, saṃkilesasīsañca avijjā, adhimokkhasīsañca saddhā, paggahasīsañca vīriyaṃ, upaṭṭhānasīsañca sati, avikkhepasīsañca samādhi, dassanasīsañca paññā, pavattasīsañca jīvitindriyaṃ, gocarasīsañca vimokkho, saṅkhārasīsañca nirodho. Taṃ ñātaṭṭhena ñāṇaṃ, pajānanaṭṭhena paññā. Tena vuccati – ‘‘sabbadhammānaṃ sammā samucchede nirodhe ca anupaṭṭhānatā paññā samasīsaṭṭhe ñāṇaṃ’’.
  Samasīsaṭṭhañāṇaniddeso chattiṃsatimo.
  37. Sallekhaṭṭhañāṇaniddeso
  88. Kathaṃ puthunānattekattatejapariyādāne paññā sallekhaṭṭhe [puthunānattekattatejapariyādāne (ka.)] ñāṇaṃ? Puthūti – rāgo puthu, doso puthu, moho puthu, kodho…pe… upanāho… makkho… paḷāso… issā… macchariyaṃ… māyā… sāṭheyyaṃ… thambho… sārambho… māno… atimāno… mado… pamādo… sabbe kilesā… sabbe duccaritā… sabbe abhisaṅkhārā… sabbe bhavagāmikammā.
  Nānattekattanti kāmacchando nānattaṃ, nekkhammaṃ ekattaṃ. Byāpādo nānattaṃ, abyāpādo ekattaṃ. Thinamiddhaṃ nānattaṃ, ālokasaññā ekattaṃ. Uddhaccaṃ nānattaṃ, avikkhepo ekattaṃ. Vicikicchā nānattaṃ, dhammavavatthānaṃ ekattaṃ. Avijjā nānattaṃ, ñāṇaṃ ekattaṃ. Arati nānattaṃ, pāmojjaṃ ekattaṃ. Nīvaraṇā nānattaṃ, paṭhamaṃ jhānaṃ ekattaṃ…pe… sabbe kilesā nānattaṃ, arahattamaggo ekattaṃ.
  Tejoti pañca tejā – caraṇatejo, guṇatejo, paññātejo, puññatejo, dhammatejo. Caraṇatejena tejitattā dussīlyatejaṃ pariyādiyati. Guṇatejena tejitattā aguṇatejaṃ pariyādiyati. Paññātejena tejitattā duppaññatejaṃ pariyādiyati. Puññatejena tejitattā apuññatejaṃ pariyādiyati. Dhammatejena tejitattā adhammatejaṃ pariyādiyati.
  Sallekhoti kāmacchando asallekho, nekkhammaṃ sallekho . Byāpādo asallekho, abyāpādo sallekho. Thinamiddhaṃ asallekho, ālokasaññā sallekho. Uddhaccaṃ asallekho, avikkhepo sallekho. Vicikicchā asallekho, dhammavavatthānaṃ sallekho. Avijjā asallekho, ñāṇaṃ sallekho. Arati asallekho, pāmojjaṃ sallekho. Nīvaraṇā asallekho, paṭhamaṃ jhānaṃ sallekho…pe… sabbakilesā asallekho, arahattamaggo sallekho. Taṃ ñātaṭṭhena ñāṇaṃ, pajānanaṭṭhena paññā. Tena vuccati – ‘‘puthunānattatejapariyādāne paññā sallekhaṭṭhe ñāṇaṃ’’.
  Sallekhaṭṭhañāṇaniddeso sattatiṃsatimo.
  38. Vīriyārambhañāṇaniddeso
  89. Kathaṃ asallīnattapahitattapaggahaṭṭhe paññā vīriyārambhe ñāṇaṃ? Anuppannānaṃ pāpakānaṃ akusalānaṃ dhammānaṃ anuppādāya asallīnattapahitattapaggahaṭṭhe paññā vīriyārambhe ñāṇaṃ. Uppannānaṃ pāpakānaṃ akusalānaṃ dhammānaṃ pahānāya asallīnattapahitattapaggahaṭṭhe paññā vīriyārambhe ñāṇaṃ. Anuppannānaṃ kusalānaṃ dhammānaṃ uppādāya asallīnattapahitattapaggahaṭṭhe paññā vīriyārambhe ñāṇaṃ. Uppannānaṃ kusalānaṃ dhammānaṃ ṭhitiyā asammosāya bhiyyobhāvāya vepullāya bhāvanāya pāripūriyā asallīnattapahitattapaggahaṭṭhe paññā vīriyārambhe ñāṇaṃ.
  Anuppannassa kāmacchandassa anuppādāya asallīnattapahitattapaggahaṭṭhe paññā vīriyārambhe ñāṇaṃ. Uppannassa kāmacchandassa pahānāya asallīnattapahitattapaggahaṭṭhe paññā vīriyārambhe ñāṇaṃ. Anuppannassa nekkhammassa uppādāya asallīnattapahitattapaggahaṭṭhe paññā vīriyārambhe ñāṇaṃ. Uppannassa nekkhammassa ṭhitiyā asammosāya bhiyyobhāvāya vepullāya bhāvanāya pāripūriyā asallīnattapahitattapaggahaṭṭhe paññā vīriyārambhe ñāṇaṃ…pe….
  Anuppannānaṃ sabbakilesānaṃ anuppādāya asallīnattapahitattapaggahaṭṭhe paññā vīriyārambhe ñāṇaṃ. Uppannānaṃ sabbakilesānaṃ pahānāya asallīnattapahitattapaggahaṭṭhe paññā vīriyārambhe ñāṇaṃ…pe… anuppannassa arahattamaggassa uppādāya asallīnattapahitattapaggahaṭṭhe paññā vīriyārambhe ñāṇaṃ. Uppannassa arahattamaggassa ṭhitiyā asammosāya bhiyyobhāvāya vepullāya bhāvanāya pāripūriyā asallīnattapahitattapaggahaṭṭhe paññā vīriyārambhe ñāṇaṃ. Taṃ ñātaṭṭhena ñāṇaṃ, pajānanaṭṭhena paññā. Tena vuccati – ‘‘asallīnattapahitattapaggahaṭṭhe paññā vīriyārambhe ñāṇaṃ’’.
  Vīriyārambhañāṇaniddeso aṭṭhatiṃsatimo.
  39. Atthasandassanañāṇaniddeso
  90. Kathaṃ nānādhammappakāsanatā paññā atthasandassane ñāṇaṃ? Nānādhammāti pañcakkhandhā, dvādasāyatanāni, aṭṭhārasa dhātuyo, kusalā dhammā, akusalā dhammā, abyākatā dhammā, kāmāvacarā dhammā, rūpāvacarā dhammā, arūpāvacarā dhammā, apariyāpannā dhammā.
  Pakāsanatāti rūpaṃ aniccato pakāseti, rūpaṃ dukkhato pakāseti, rūpaṃ anattato pakāseti. Vedanaṃ…pe… saññaṃ… saṅkhāre… viññāṇaṃ… cakkhuṃ…pe… jarāmaraṇaṃ aniccato pakāseti, jarāmaraṇaṃ dukkhato pakāseti, jarāmaraṇaṃ anattato pakāseti.
  Atthasandassaneti kāmacchandaṃ pajahanto nekkhammatthaṃ sandasseti. Byāpādaṃ pajahanto abyāpādatthaṃ sandasseti. Thinamiddhaṃ pajahanto ālokasaññatthaṃ sandasseti. Uddhaccaṃ pajahanto avikkhepatthaṃ sandasseti. Vicikicchaṃ pajahanto dhammavavatthānatthaṃ sandasseti. Avijjaṃ pajahanto ñāṇatthaṃ sandasseti. Aratiṃ pajahanto pāmojjatthaṃ sandasseti. Nīvaraṇe pajahanto paṭhamajhānatthaṃ sandasseti …pe… sabbakilese pajahanto arahattamaggatthaṃ sandasseti. Taṃ ñātaṭṭhena ñāṇaṃ, pajānanaṭṭhena paññā. Tena vuccati – ‘‘nānādhammapakāsanatā paññā atthasandassane ñāṇaṃ’’.
  Atthasandassanañāṇaniddeso navatiṃsatimo.
  40. Dassanavisuddhiñāṇaniddeso
  91. Kathaṃ sabbadhammānaṃ ekasaṅgahatānānattekattapaṭivedhe paññā dassanavisuddhiñāṇaṃ? Sabbadhammānanti pañcakkhandhā…pe… apariyāpannā dhammā.
  Ekasaṅgahatāti dvādasahi ākārehi sabbe dhammā ekasaṅgahitā. Tathaṭṭhena, anattaṭṭhena, saccaṭṭhena, paṭivedhaṭṭhena, abhijānanaṭṭhena, parijānanaṭṭhena, dhammaṭṭhena, dhātuṭṭhena, ñātaṭṭhena, sacchikiriyaṭṭhena, phusanaṭṭhena, abhisamayaṭṭhena – imehi dvādasahi ākārehi sabbe dhammā ekasaṅgahitā.
  Nānattekattanti kāmacchando nānattaṃ, nekkhammaṃ ekattaṃ…pe… sabbakilesā nānattaṃ, arahattamaggo ekattaṃ.
  Paṭivedheti dukkhasaccaṃ pariññāpaṭivedhaṃ paṭivijjhati. Samudayasaccaṃ pahānapaṭivedhaṃ paṭivijjhati. Nirodhasaccaṃ sacchikiriyāpaṭivedhaṃ paṭivijjhati. Maggasaccaṃ bhāvanāpaṭivedhaṃ paṭivijjhati.
  Dassanavisuddhīti sotāpattimaggakkhaṇe dassanaṃ visujjhati; sotāpattiphalakkhaṇe dassanaṃ visuddhaṃ. Sakadāgāmimaggakkhaṇe dassanaṃ visujjhati; sakadāgāmiphalakkhaṇe dassanaṃ visuddhaṃ. Anāgāmimaggakkhaṇe dassanaṃ visujjhati; anāgāmiphalakkhaṇe dassanaṃ visuddhaṃ. Arahattamaggakkhaṇe dassanaṃ visujjhati; arahattaphalakkhaṇe dassanaṃ visuddhaṃ. Taṃ ñātaṭṭhena ñāṇaṃ, pajānanaṭṭhena paññā. Tena vuccati – ‘‘sabbadhammānaṃ ekasaṅgahatānānattekattapaṭivedhe paññā dassanavisuddhiñāṇaṃ’’.
  Dassanavisuddhiñāṇaniddeso cattālīsamo.
  41. Khantiñāṇaniddeso
  92. Kathaṃ viditattā paññā khantiñāṇaṃ? Rūpaṃ aniccato viditaṃ , rūpaṃ dukkhato viditaṃ, rūpaṃ anattato viditaṃ. Yaṃ yaṃ viditaṃ taṃ taṃ khamatīti – viditattā paññā khantiñāṇaṃ. Vedanā…pe… saññā… saṅkhārā… viññāṇaṃ… cakkhu…pe… jarāmaraṇaṃ aniccato viditaṃ, jarāmaraṇaṃ dukkhato viditaṃ, jarāmaraṇaṃ anattato viditaṃ. Yaṃ yaṃ viditaṃ taṃ taṃ khamatīti – viditattā paññā khantiñāṇaṃ. Taṃ ñātaṭṭhena ñāṇaṃ, pajānanaṭṭhena paññā. Tena vuccati – ‘‘viditattā paññā khantiñāṇaṃ’’.
  Khantiñāṇaniddeso ekacattālīsamo.
  42. Pariyogāhaṇañāṇaniddeso
  93. Kathaṃ phuṭṭhattā paññā pariyogāhaṇe ñāṇaṃ? Rūpaṃ aniccato phusati, rūpaṃ dukkhato phusati, rūpaṃ anattato phusati. Yaṃ yaṃ phusati taṃ taṃ pariyogāhatīti – phuṭṭhattā paññā pariyogāhaṇe ñāṇaṃ. Vedanaṃ…pe… saññaṃ… saṅkhāre… viññāṇaṃ… cakkhuṃ…pe… jarāmaraṇaṃ aniccato phusati, dukkhato phusati, anattato phusati. Yaṃ yaṃ phusati taṃ taṃ pariyogāhatīti – phuṭṭhattā paññā pariyogāhaṇe ñāṇaṃ. Taṃ ñātaṭṭhena ñāṇaṃ, pajānanaṭṭhena paññā. Tena vuccati – ‘‘phuṭṭhattā paññā pariyogāhaṇe ñāṇaṃ’’.
  Pariyogāhaṇañāṇaniddeso dvecattālīsamo.
  43. Padesavihārañāṇaniddeso
  94. Kathaṃ samodahane paññā padesavihāre ñāṇaṃ? Micchādiṭṭhipaccayāpi vedayitaṃ, micchādiṭṭhivūpasamapaccayāpi vedayitaṃ. Sammādiṭṭhipaccayāpi vedayitaṃ, sammādiṭṭhivūpasamapaccayāpi vedayitaṃ. Micchāsaṅkappapaccayāpi vedayitaṃ, micchāsaṅkappavūpasamapaccayāpi vedayitaṃ. Sammāsaṅkappapaccayāpi vedayitaṃ, sammāsaṅkappavūpasamapaccayāpi vedayitaṃ…pe… micchāvimuttipaccayāpi vedayitaṃ, micchāvimuttivūpasamapaccayāpi vedayitaṃ. Sammāvimuttipaccayāpi vedayitaṃ, sammāvimuttivūpasamapaccayāpi vedayitaṃ. Chandapaccayāpi vedayitaṃ, chandavūpasamapaccayāpi vedayitaṃ. Vitakkapaccayāpi vedayitaṃ, vitakkavūpasamapaccayāpi vedayitaṃ. Saññāpaccayāpi vedayitaṃ, saññāvūpasamapaccayāpi vedayitaṃ.
  Chando ca avūpasanto hoti, vitakko ca avūpasanto hoti, saññā ca avūpasantā hoti, tappaccayāpi vedayitaṃ. Chando ca vūpasanto hoti, vitakko ca avūpasanto hoti, saññā ca avūpasantā hoti, tappaccayāpi vedayitaṃ. Chando ca vūpasanto hoti, vitakko ca vūpasanto hoti, saññā ca avūpasantā hoti, tappaccayāpi vedayitaṃ. Chando ca vūpasanto hoti, vitakko ca vūpasanto hoti, saññā ca vūpasantā hoti, tappaccayāpi vedayitaṃ. Appattassa pattiyā atthi āsavaṃ, tasmimpi ṭhāne anuppatte tappaccayāpi vedayitaṃ. Taṃ ñātaṭṭhena ñāṇaṃ, pajānanaṭṭhena paññā. Tena vuccati – ‘‘samodahane paññā padesavihāre ñāṇaṃ’’.
  Padesavihārañāṇaniddeso tecattālīsamo.
  44-49. Chavivaṭṭañāṇaniddeso
  95. Kathaṃ adhipatattā paññā saññāvivaṭṭe ñāṇaṃ? Nekkhammādhipatattā paññā kāmacchandato saññāya vivaṭṭatīti – adhipatattā paññā saññāvivaṭṭe ñāṇaṃ. Abyāpādādhipatattā paññā byāpādato saññāya vivaṭṭatīti – adhipatattā paññā saññāvivaṭṭe ñāṇaṃ. Ālokasaññādhipatattā paññā thinamiddhato saññāya vivaṭṭatīti – adhipatattā paññā saññāvivaṭṭe ñāṇaṃ. Avikkhepādhipatattā paññā uddhaccato saññāya vivaṭṭatīti – adhipatattā paññā saññāvivaṭṭe ñāṇaṃ. Dhammavavatthānādhipatattā paññā vicikicchāya saññāya vivaṭṭatīti – adhipatattā paññā saññāvivaṭṭe ñāṇaṃ. Ñāṇādhipatattā paññā avijjāya saññāya vivaṭṭatīti – adhipatattā paññā saññāvivaṭṭe ñāṇaṃ. Pāmojjādhipatattā paññā aratiyā saññāya vivaṭṭatīti – adhipatattā paññā saññāvivaṭṭe ñāṇaṃ. Paṭhamajjhānādhipatattā paññā nīvaraṇehi saññāya vivaṭṭatīti – adhipatattā paññā saññāvivaṭṭe ñāṇaṃ…pe… arahattamaggādhipatattā paññā sabbakilesehi saññāya vivaṭṭatīti – adhipatattā paññā saññāvivaṭṭe ñāṇaṃ . Taṃ ñātaṭṭhena ñāṇaṃ, pajānanaṭṭhena paññā. Tena vuccati – ‘‘adhipatattā paññā saññāvivaṭṭe ñāṇaṃ’’.
  96. Kathaṃ nānatte paññā cetovivaṭṭe ñāṇaṃ? Kāmacchando nānattaṃ, nekkhammaṃ ekattaṃ. Nekkhammekattaṃ cetayato kāmacchandato cittaṃ vivaṭṭatīti – nānatte paññā cetovivaṭṭe ñāṇaṃ. Byāpādo nānattaṃ, abyāpādo ekattaṃ. Abyāpādekattaṃ cetayato byāpādato cittaṃ vivaṭṭatīti – nānatte paññā cetovivaṭṭe ñāṇaṃ. Thinamiddhaṃ nānattaṃ, ālokasaññā ekattaṃ. Ālokasaññekattaṃ cetayato thinamiddhato cittaṃ vivaṭṭatīti – nānatte paññā cetovivaṭṭe ñāṇaṃ…pe… sabbakilesā nānattaṃ, arahattamaggo ekattaṃ. Arahattamaggekattaṃ cetayato sabbakilesehi cittaṃ vivaṭṭatīti – nānatte paññā cetovivaṭṭe ñāṇaṃ. Taṃ ñātaṭṭhena ñāṇaṃ, pajānanaṭṭhena paññā. Tena vuccati – ‘‘nānatte paññā cetovivaṭṭe ñāṇaṃ’’.
  97. Kathaṃ adhiṭṭhāne paññā cittavivaṭṭe ñāṇaṃ? Kāmacchandaṃ pajahanto nekkhammavasena cittaṃ adhiṭṭhātīti – adhiṭṭhāne paññā cittavivaṭṭe ñāṇaṃ. Byāpādaṃ pajahanto abyāpādavasena cittaṃ adhiṭṭhātīti – adhiṭṭhāne paññā cittavivaṭṭe ñāṇaṃ. Thinamiddhaṃ pajahanto ālokasaññāvasena cittaṃ adhiṭṭhātīti – adhiṭṭhāne paññā cittavivaṭṭe ñāṇaṃ…pe… sabbakilese pajahanto arahattamaggavasena cittaṃ adhiṭṭhātīti – adhiṭṭhāne paññā cittavivaṭṭe ñāṇaṃ. Taṃ ñātaṭṭhena ñāṇaṃ, pajānanaṭṭhena paññā. Tena vuccati – ‘‘adhiṭṭhāne paññā cittavivaṭṭe ñāṇaṃ’’.
  98. Kathaṃ suññate paññā ñāṇavivaṭṭe ñāṇaṃ? ‘‘Cakkhu suññaṃ attena vā attaniyena vā niccena vā dhuvena vā sassatena vā avipariṇāmadhammena vā’’ti yathābhūtaṃ jānato [pajānato (syā.)] passato cakkhābhinivesato [kāmābhinivesato (syā.) aṭṭhakathā oloketabbā] ñāṇaṃ vivaṭṭatīti – suññate paññā ñāṇavivaṭṭe ñāṇaṃ. ‘‘Sotaṃ suññaṃ…pe… ghānaṃ suññaṃ… jivhā suññā… kāyo suñño… mano suñño attena vā attaniyena vā niccena vā dhuvena vā sassatena vā avipariṇāmadhammena vā’’ti yathābhūtaṃ jānato passato manābhinivesato ñāṇaṃ vivaṭṭatīti – suññate paññā ñāṇavivaṭṭe ñāṇaṃ. Taṃ ñātaṭṭhena ñāṇaṃ, pajānanaṭṭhena paññā. Tena vuccati – ‘‘suññate paññā ñāṇavivaṭṭe ñāṇaṃ’’.
  99. Kathaṃ vosagge paññā vimokkhavivaṭṭe ñāṇaṃ? Nekkhammena kāmacchandaṃ vosajjatīti – vosagge paññā vimokkhavivaṭṭe ñāṇaṃ. Abyāpādena byāpādaṃ vosajjatīti – vosagge paññā vimokkhavivaṭṭe ñāṇaṃ. Ālokasaññāya thinamiddhaṃ vosajjatīti – vosagge paññā vimokkhavivaṭṭe ñāṇaṃ . Avikkhepena uddhaccaṃ vosajjatīti – vosagge paññā vimokkhavivaṭṭe ñāṇaṃ. Dhammavavatthānena vicikicchaṃ vosajjatīti – vosagge paññā vimokkhavivaṭṭe ñāṇaṃ…pe… arahattamaggena sabbakilese vosajjatīti – vosagge paññā vimokkhavivaṭṭe ñāṇaṃ. Taṃ ñātaṭṭhena ñāṇaṃ, pajānanaṭṭhena paññā. Tena vuccati – ‘‘vosagge paññā vimokkhavivaṭṭe ñāṇaṃ’’.
  100. Kathaṃ tathaṭṭhe paññā saccavivaṭṭe ñāṇaṃ? Dukkhassa pīḷanaṭṭhaṃ saṅkhataṭṭhaṃ santāpaṭṭhaṃ vipariṇāmaṭṭhaṃ parijānanto vivaṭṭatīti – tathaṭṭhe paññā saccavivaṭṭe ñāṇaṃ. Samudayassa āyūhanaṭṭhaṃ nidānaṭṭhaṃ saññogaṭṭhaṃ palibodhaṭṭhaṃ pajahanto vivaṭṭatīti – tathaṭṭhe paññā saccavivaṭṭe ñāṇaṃ. Nirodhassa nissaraṇaṭṭhaṃ vivekaṭṭhaṃ asaṅkhataṭṭhaṃ amataṭṭhaṃ sacchikaronto vivaṭṭatīti – tathaṭṭhe paññā saccavivaṭṭe ñāṇaṃ. Maggassa niyyānaṭṭhaṃ hetuṭṭhaṃ dassanaṭṭhaṃ ādhipateyyaṭṭhaṃ bhāvento vivaṭṭatīti – tathaṭṭhe paññā saccavivaṭṭe ñāṇaṃ.
  Saññāvivaṭṭo, cetovivaṭṭo, cittavivaṭṭo, ñāṇavivaṭṭo, vimokkhavivaṭṭo , saccavivaṭṭo. Sañjānanto vivaṭṭatīti – saññāvivaṭṭo. Cetayanto vivaṭṭatīti – cetovivaṭṭo. Vijānanto vivaṭṭatīti – cittavivaṭṭo. Ñāṇaṃ karonto vivaṭṭatīti – ñāṇavivaṭṭo. Vosajjanto vivaṭṭatīti – vimokkhavivaṭṭo. Tathaṭṭhe vivaṭṭatīti – saccavivaṭṭo.
  Yattha saññāvivaṭṭo, tattha cetovivaṭṭo. Yattha cetovivaṭṭo, tattha saññāvivaṭṭo. Yattha saññāvivaṭṭo cetovivaṭṭo tattha cittavivaṭṭo. Yattha cittavivaṭṭo, tattha saññāvivaṭṭo cetovivaṭṭo. Yattha saññāvivaṭṭo cetovivaṭṭo cittavivaṭṭo, tattha ñāṇavivaṭṭo. Yattha ñāṇavivaṭṭo, tattha saññāvivaṭṭo cetovivaṭṭo cittavivaṭṭo. Yattha saññāvivaṭṭo cetovivaṭṭo cittavivaṭṭo ñāṇavivaṭṭo, tattha vimokkhavivaṭṭo. Yattha vimokkhavivaṭṭo, tattha saññāvivaṭṭo cetovivaṭṭo cittavivaṭṭo ñāṇavivaṭṭo. Yattha saññāvivaṭṭo cetovivaṭṭo cittavivaṭṭo ñāṇavivaṭṭo vimokkhavivaṭṭo, tattha saccavivaṭṭo. Yattha saccavivaṭṭo, tattha saññāvivaṭṭo cetovivaṭṭo cittavivaṭṭo ñāṇavivaṭṭo vimokkhavivaṭṭo. Taṃ ñātaṭṭhena ñāṇaṃ , pajānanaṭṭhena paññā. Tena vuccati – ‘‘tathaṭṭhe paññā saccavivaṭṭe ñāṇaṃ’’.
  Chavivaṭṭañāṇaniddeso navacattālīsamo.
  50. Iddhividhañāṇaniddeso
  101. Kathaṃ kāyampi cittampi ekavavatthānatā sukhasaññañca lahusaññañca adhiṭṭhānavasena ijjhanaṭṭhe paññā iddhividhe ñāṇaṃ? Idha bhikkhu chandasamādhipadhānasaṅkhārasamannāgataṃ iddhipādaṃ bhāveti, vīriyasamādhipadhānasaṅkhārasamannāgataṃ iddhipādaṃ bhāveti, cittasamādhipadhānasaṅkhārasamannāgataṃ iddhipādaṃ bhāveti, vīmaṃsāsamādhipadhānasaṅkhārasamannāgataṃ iddhipādaṃ bhāveti. So imesu catūsu iddhipādesu cittaṃ paribhāveti paridameti, muduṃ karoti kammaniyaṃ. So imesu catūsu iddhipādesu cittaṃ paribhāvetvā paridametvā muduṃ karitvā kammaniyaṃ kāyampi citte samodahati, cittampi kāye samodahati, kāyavasena cittaṃ pariṇāmeti, cittavasena kāyaṃ pariṇāmeti, kāyavasena cittaṃ adhiṭṭhāti, cittavasena kāyaṃ adhiṭṭhāti; kāyavasena cittaṃ pariṇāmetvā cittavasena kāyaṃ pariṇāmetvā kāyavasena cittaṃ adhiṭṭhahitvā cittavasena kāyaṃ adhiṭṭhahitvā sukhasaññañca lahusaññañca kāye okkamitvā viharati. So tathābhāvitena cittena parisuddhena pariyodātena iddhividhañāṇāya cittaṃ abhinīharati abhininnāmeti. So anekavihitaṃ iddhividhaṃ paccanubhoti.
  102. Ekopi hutvā bahudhā hoti, bahudhāpi hutvā eko hoti; āvibhāvaṃ tirobhāvaṃ; tirokuṭṭaṃ [tirokuḍḍaṃ (syā.)] tiropākāraṃ tiropabbataṃ asajjamāno gacchati, seyyathāpi ākāse; pathaviyāpi ummujjanimujjaṃ karoti, seyyathāpi udake; udakepi abhijjamāne gacchati, seyyathāpi pathaviyaṃ ; ākāsepi pallaṅkena kamati [caṅkamati (syā.) dī. ni. 1.238 passitabbā] seyyathāpi pakkhī sakuṇo imepi candimasūriye evaṃmahiddhike evaṃmahānubhāve pāṇinā parāmasati [parimasati (syā.)] parimajjati; yāva brahmalokāpi kāyena vasaṃ vatteti. Taṃ ñātaṭṭhena ñāṇaṃ, pajānanaṭṭhena paññā. Tena vuccati – ‘‘kāyampi cittampi ekavavatthānatā sukhasaññañca lahusaññañca adhiṭṭhānavasena ijjhanaṭṭhe paññā iddhividhe ñāṇaṃ’’.
  Iddhividhañāṇaniddeso paññāsamo.
  51. Sotadhātuvisuddhiñāṇaniddeso
  103. Kathaṃ vitakkavipphāravasena nānattekattasaddanimittānaṃ pariyogāhaṇe paññā sotadhātuvisuddhiñāṇaṃ ? Idha bhikkhu chandasamādhi…pe… vīriyasamādhi… cittasamādhi… vīmaṃsāsamādhipadhānasaṅkhārasamannāgataṃ iddhipādaṃ bhāveti. So imesu catūsu iddhipādesu cittaṃ paribhāveti paridameti, muduṃ karoti kammaniyaṃ. So imesu catūsu iddhipādesu cittaṃ paribhāvetvā paridametvā, muduṃ karitvā kammaniyaṃ dūrepi saddānaṃ saddanimittaṃ manasi karoti, santikepi saddānaṃ saddanimittaṃ manasi karoti, oḷārikānampi saddānaṃ saddanimittaṃ manasi karoti, sukhumānampi saddānaṃ saddanimittaṃ manasi karoti, saṇhasaṇhānampi saddānaṃ saddanimittaṃ manasi karoti, puratthimāyapi disāya saddānaṃ saddanimittaṃ manasi karoti, pacchimāyapi disāya saddānaṃ saddanimittaṃ manasi karoti, uttarāyapi disāya saddānaṃ saddanimittaṃ manasi karoti, dakkhiṇāyapi disāya saddānaṃ saddanimittaṃ manasi karoti, puratthimāyapi anudisāya saddānaṃ saddanimittaṃ manasi karoti, pacchimāyapi anudisāya saddānaṃ saddanimittaṃ manasi karoti, uttarāyapi anudisāya saddānaṃ saddanimittaṃ manasi karoti, dakkhiṇāyapi anudisāya saddānaṃ saddanimittaṃ manasi karoti, heṭṭhimāyapi disāya saddānaṃ saddanimittaṃ manasi karoti, uparimāyapi disāya saddānaṃ saddanimittaṃ manasi karoti. So tathābhāvitena cittena parisuddhena pariyodātena sotadhātuvisuddhiñāṇāya cittaṃ abhinīharati abhininnāmeti. So dibbāya sotadhātuyā visuddhāya atikkantamānusikāya ubho sadde suṇāti – dibbe ca mānuse ca ye dūre santike ca. Taṃ ñātaṭṭhena ñāṇaṃ, pajānanaṭṭhena paññā. Tena vuccati – ‘‘vitakkavipphāravasena nānattekattasaddanimittānaṃ pariyogāhaṇe paññā sotadhātuvisuddhiñāṇaṃ’’.
  Sotadhātuvisuddhiñāṇaniddeso ekapaññāsamo.
  52. Cetopariyañāṇaniddeso
  104. Kathaṃ tiṇṇaṃ cittānaṃ vipphārattā indriyānaṃ pasādavasena nānattekattaviññāṇacariyāpariyogāhaṇe paññā cetopariyañāṇaṃ? Idha bhikkhu chandasamādhipadhānasaṅkhārasamannāgataṃ iddhipādaṃ bhāveti, vīriyasamādhi…pe… cittasamādhi…pe… vīmaṃsāsamādhipadhānasaṅkhārasamannāgataṃ iddhipādaṃ bhāveti. So imesu catūsu iddhipādesu cittaṃ paribhāveti paridameti, muduṃ karoti kammaniyaṃ. So imesu catūsu iddhipādesu cittaṃ paribhāvetvā paridametvā, muduṃ karitvā kammaniyaṃ evaṃ pajānāti – ‘‘idaṃ rūpaṃ somanassindriyasamuṭṭhitaṃ, idaṃ rūpaṃ domanassindriyasamuṭṭhitaṃ, idaṃ rūpaṃ upekkhindriyasamuṭṭhita’’nti . So tathābhāvitena cittena parisuddhena pariyodātena cetopariyañāṇāya cittaṃ abhinīharati abhininnāmeti. So parasattānaṃ parapuggalānaṃ cetasā ceto paricca pajānāti – sarāgaṃ vā cittaṃ ‘‘sarāgaṃ citta’’nti pajānāti, vītarāgaṃ vā cittaṃ ‘‘vītarāgaṃ citta’’nti pajānāti, sadosaṃ vā cittaṃ…pe… vītadosaṃ vā cittaṃ… samohaṃ vā cittaṃ… vītamohaṃ vā cittaṃ… saṃkhittaṃ vā cittaṃ… vikkhittaṃ vā cittaṃ… mahaggataṃ vā cittaṃ… amahaggataṃ vā cittaṃ… sauttaraṃ vā cittaṃ… anuttaraṃ vā cittaṃ… samāhitaṃ vā cittaṃ… asamāhitaṃ vā cittaṃ… vimuttaṃ vā cittaṃ… avimuttaṃ vā cittaṃ ‘‘avimuttaṃ cittanti pajānāti. Taṃ ñātaṭṭhena ñāṇaṃ, pajānanaṭṭhena paññā. Tena vuccati – ‘‘tiṇṇaṃ cittānaṃ vipphārattā indriyānaṃ pasādavasena nānattekattaviññāṇacariyāpariyogāhaṇe paññā cetopariyañāṇaṃ’’.
  Cetopariyañāṇaniddeso dvepaññāsamo.
  53. Pubbenivāsānussatiñāṇaniddeso
  105. Kathaṃ paccayapavattānaṃ dhammānaṃ nānattekattakammavipphāravasena pariyogāhaṇe paññā pubbenivāsānussatiñāṇaṃ? Idha bhikkhu chandasamādhi…pe… muduṃ karitvā kammaniyaṃ evaṃ pajānāti – ‘‘imasmiṃ sati idaṃ hoti, imassuppādā idaṃ uppajjati, yadidaṃ – avijjāpaccayā saṅkhārā, saṅkhārapaccayā viññāṇaṃ, viññāṇapaccayā nāmarūpaṃ, nāmarūpapaccayā saḷāyatanaṃ, saḷāyatanapaccayā phasso, phassapaccayā vedanā, vedanāpaccayā taṇhā, taṇhāpaccayā upādānaṃ, upādānapaccayā bhavo, bhavapaccayā jāti, jātipaccayā jarāmaraṇaṃ sokaparidevadukkhadomanassupāyāsā sambhavanti; evametassa kevalassa dukkhakkhandhassa samudayo hoti’’.
  So tathābhāvitena cittena parisuddhena pariyodātena pubbenivāsānussatiñāṇāya cittaṃ abhinīharati abhininnāmeti. So anekavihitaṃ pubbenivāsaṃ anussarati, seyyathidaṃ – ekampi jātiṃ dvepi jātiyo tissopi jātiyo catassopi jātiyo pañcapi jātiyo dasapi jātiyo vīsampi jātiyo tiṃsampi jātiyo cattālīsampi jātiyo paññāsampi jātiyo, jātisatampi jātisahassampi jātisatasahassampi, anekepi saṃvaṭṭakappe anekepi vivaṭṭakappe anekepi saṃvaṭṭavivaṭṭakappe – ‘‘amutrāsiṃ evaṃnāmo evaṃgotto evaṃvaṇṇo evamāhāro evaṃsukhadukkhappaṭisaṃvedī evamāyupariyanto, so tato cuto amutra udapādiṃ; tatrāpāsiṃ evaṃnāmo evaṃgotto evaṃvaṇṇo evamāhāro evaṃsukhadukkhappaṭisaṃvedī evama āyupariyanto, so tato cuto idhūpapanno’’ti. Iti sākāraṃ sauddesaṃ anekavihitaṃ pubbenivāsaṃ anussarati. Taṃ ñātaṭṭhena ñāṇaṃ, pajānanaṭṭhena paññā. Tena vuccati – ‘‘paccayapavattānaṃ dhammānaṃ nānattekattakammavipphāravasena pariyogāhaṇe paññā pubbenivāsānussatiñāṇaṃ’’.
  Pubbenivāsānussatiñāṇaniddeso tepaññāsamo.
  54. Dibbacakkhuñāṇaniddeso
  106. Kathaṃ obhāsavasena nānattekattarūpanimittānaṃ dassanaṭṭhe paññā dibbacakkhuñāṇaṃ? Idha bhikkhu chandasamādhipadhānasaṅkhārasamannāgataṃ iddhipādaṃ bhāveti, vīriyasamādhi…pe… cittasamādhi…pe… vīmaṃsāsamādhipadhānasaṅkhārasamannāgataṃ iddhipādaṃ bhāveti. So imesu catūsu iddhipādesu cittaṃ paribhāveti paridameti, muduṃ karoti kammaniyaṃ. So imesu catūsu iddhipādesu cittaṃ paribhāvetvā paridametvā, muduṃ karitvā kammaniyaṃ ālokasaññaṃ manasi karoti, divāsaññaṃ adhiṭṭhāti – ‘‘yathā divā tathā rattiṃ, yathā rattiṃ tathā divā’’. Iti vivaṭena cetasā apariyonaddhena sappabhāsaṃ cittaṃ bhāveti. So tathābhāvitena cittena parisuddhena pariyodātena sattānaṃ cutūpapātañāṇāya cittaṃ abhinīharati abhininnāmeti. So dibbena cakkhunā visuddhena atikkantamānusakena, satte passati cavamāne upapajjamāne hīne paṇīte suvaṇṇe dubbaṇṇe sugate duggate yathākammūpage satte pajānāti – ‘‘ime vata bhonto sattā kāyaduccaritena samannāgatā, vacīduccaritena samannāgatā, manoduccaritena samannāgatā, ariyānaṃ upavādakā, micchādiṭṭhikā, micchādiṭṭhikammasamādānā; te kāyassa bhedā paraṃ maraṇā apāyaṃ duggatiṃ vinipātaṃ nirayaṃ upapannā. Ime vā pana bhonto sattā kāyasucaritena samannāgatā, vacīsucaritena samannāgatā, manosucaritena samannāgatā ariyānaṃ anupavādakā, sammādiṭṭhikā sammādiṭṭhikammasamādānā; te kāyassa bhedā paraṃ maraṇā sugatiṃ saggaṃ lokaṃ upapannā’’ti. Iti dibbena cakkhunā visuddhena atikkantamānusakena satte passati cavamāne upapajjamāne hīne paṇīte suvaṇṇe dubbaṇṇe, sugate duggate yathākammūpage satte pajānāti. Taṃ ñātaṭṭhena ñāṇaṃ, pajānanaṭṭhena paññā. Tena vuccati – ‘‘obhāsavasena nānattekattarūpanimittānaṃ dassanaṭṭhe paññā dibbacakkhuñāṇaṃ’’.
  Dibbacakkhuñāṇaniddeso catupaññāsamo.
  55. Āsavakkhayañāṇaniddeso
  107. Kathaṃ catusaṭṭhiyā ākārehi tiṇṇannaṃ indriyānaṃ vasibhāvatā paññā āsavānaṃ khaye ñāṇaṃ? Katamesaṃ tiṇṇannaṃ indriyānaṃ? Anaññātaññassāmītindriyassa aññindriyassa aññātāvindriyassa.
  Anaññātaññassāmītindriyaṃ kati ṭhānāni gacchati, aññindriyaṃ kati ṭhānāni gacchati, aññātāvindriyaṃ kati ṭhānāni gacchati? Anaññātaññassāmītindriyaṃ ekaṃ ṭhānaṃ gacchati – sotāpattimaggaṃ. Aññindriyaṃ cha ṭhānāni gacchati – sotāpattiphalaṃ , sakadāgāmimaggaṃ , sakadāgāmiphalaṃ, anāgāmimaggaṃ, anāgāmiphalaṃ, arahattamaggaṃ. Aññātāvindriyaṃ ekaṃ ṭhānaṃ gacchati – arahattaphalaṃ.
  Sotāpattimaggakkhaṇe anaññātaññassāmītindriyassa saddhindriyaṃ adhimokkhaparivāraṃ hoti, vīriyindriyaṃ paggahaparivāraṃ hoti, satindriyaṃ upaṭṭhānaparivāraṃ hoti, samādhindriyaṃ avikkhepaparivāraṃ hoti, paññindriyaṃ dassanaparivāraṃ hoti, manindriyaṃ vijānanaparivāraṃ hoti, somanassindriyaṃ abhisandanaparivāraṃ hoti, jīvitindriyaṃ pavattasantatādhipateyyaparivāraṃ hoti. Sotāpattimaggakkhaṇe jātā dhammā ṭhapetvā cittasamuṭṭhānaṃ rūpaṃ sabbeva kusalā honti, sabbeva anāsavā honti, sabbeva niyyānikā honti, sabbeva apacayagāmino honti, sabbeva lokuttarā honti, sabbeva nibbānārammaṇā honti. Sotāpattimaggakkhaṇe anaññātaññassāmītindriyassa imāni aṭṭhindriyāni sahajātaparivārā honti, aññamaññaparivārā honti, nissayaparivārā honti, sampayuttaparivārā honti, sahagatā honti, sahajātā honti, saṃsaṭṭhā honti, sampayuttā honti. Teva tassa ākārā ceva honti parivārā ca.
  Sotāpattiphalakkhaṇe aññindriyassa saddhindriyaṃ adhimokkhaparivāraṃ hoti, vīriyindriyaṃ paggahaparivāraṃ hoti, satindriyaṃ upaṭṭhānaparivāraṃ hoti, samādhindriyaṃ avikkhepaparivāraṃ hoti, paññindriyaṃ dassanaparivāraṃ hoti, manindriyaṃ vijānanaparivāraṃ hoti, somanassindriyaṃ abhisandanaparivāraṃ hoti, jīvitindriyaṃ pavattasantatādhipateyyaparivāraṃ hoti. Sotāpattiphalakkhaṇe jātā dhammā sabbeva abyākatā honti, ṭhapetvā cittasamuṭṭhānaṃ rūpaṃ sabbeva anāsavā honti, sabbeva lokuttarā honti, sabbeva nibbānārammaṇā honti. Sotāpattiphalakkhaṇe aññindriyassa imāni aṭṭhindriyāni sahajātaparivārā honti, aññamaññaparivārā honti, nissayaparivārā honti, sampayuttaparivārā honti, sahagatā honti, sahajātā honti, saṃsaṭṭhā honti, sampayuttā honti. Teva tassa ākārā ceva honti parivārā ca.
  Sakadāgāmimaggakkhaṇe …pe… sakadāgāmiphalakkhaṇe…pe… anāgāmimaggakkhaṇe…pe… anāgāmiphalakkhaṇe…pe… arahattamaggakkhaṇe aññindriyassa saddhindriyaṃ adhimokkhaparivāraṃ hoti…pe… jīvitindriyaṃ pavattasantatādhipateyyaparivāraṃ hoti. Arahattamaggakkhaṇe jātā dhammā ṭhapetvā cittasamuṭṭhānaṃ rūpaṃ sabbeva kusalā honti, sabbeva anāsavā honti, sabbeva niyyānikā honti, sabbeva apacayagāmino honti, sabbeva lokuttarā honti, sabbeva nibbānārammaṇā honti. Arahattamaggakkhaṇe aññindriyassa imāni aṭṭhindriyāni sahajātaparivārā honti, aññamaññaparivārā honti, nissayaparivārā honti, sampayuttaparivārā honti, sahagatā honti, sahajātā honti, saṃsaṭṭhā honti, sampayuttā honti. Teva tassa ākārā ceva honti parivārā ca.
  Arahattaphalakkhaṇe aññātāvindriyassa saddhindriyaṃ adhimokkhaparivāraṃ hoti, vīriyindriyaṃ paggahaparivāraṃ hoti, satindriyaṃ upaṭṭhānaparivāraṃ hoti, samādhindriyaṃ avikkhepaparivāraṃ hoti, paññindriyaṃ dassanaparivāraṃ hoti, manindriyaṃ vijānanaparivāraṃ hoti, somanassindriyaṃ abhisandanaparivāraṃ hoti, jīvitindriyaṃ pavattasantatādhipateyyaparivāraṃ hoti. Arahattaphalakkhaṇe jātā dhammā sabbeva abyākatā honti, ṭhapetvā cittasamuṭṭhānaṃ rūpaṃ sabbeva anāsavā honti, sabbeva lokuttarā honti, sabbeva nibbānārammaṇā honti. Arahattaphalakkhaṇe aññātāvindriyassa imāni aṭṭhindriyāni sahajātaparivārā honti, aññamaññaparivārā honti, nissayaparivārā honti, sampayuttaparivārā honti, sahagatā honti, sahajātā honti, saṃsaṭṭhā honti, sampayuttā honti. Teva tassa ākārā ceva honti parivārā ca. Iti imāni aṭṭhaṭṭhakāni catusaṭṭhi honti.
  Āsavāti katame te āsavā? Kāmāsavo, bhavāsavo, diṭṭhāsavo, avijjāsavo. Katthete āsavā khīyanti? Sotāpattimaggena anavaseso diṭṭhāsavo khīyati, apāyagamanīyo kāmāsavo khīyati, apāyagamanīyo bhavāsavo khīyati, apāyagamanīyo avijjāsavo khīyati. Etthete āsavā khīyanti. Sakadāgāmimaggena oḷāriko kāmāsavo khīyati, tadekaṭṭho bhavāsavo khīyati, tadekaṭṭho avijjāsavo khīyati. Etthete āsavā khīyanti. Anāgāmimaggena anavaseso kāmāsavo khīyati, tadekaṭṭho bhavāsavo khīyati, tadekaṭṭho avijjāsavo khīyati. Etthete āsavā khīyanti. Arahattamaggena anavaseso bhavāsavo khīyati, anavaseso avijjāsavo khīyati. Etthete āsavā khīyanti. Taṃ ñātaṭṭhena ñāṇaṃ, pajānanaṭṭhena paññā. Tena vuccati – ‘‘catusaṭṭhiyā ākārehi tiṇṇannaṃ indriyānaṃ vasibhāvatā paññā āsavānaṃ khaye ñāṇaṃ’’.
  Āsavakkhayañāṇaniddeso pañcapaññāsamo.
  56-63. Saccañāṇacatukkadvayaniddeso
  108. Kathaṃ pariññaṭṭhe paññā dukkhe ñāṇaṃ, pahānaṭṭhe paññā samudaye ñāṇaṃ, sacchikiriyaṭṭhe paññā nirodhe ñāṇaṃ, bhāvanaṭṭhe paññā magge ñāṇaṃ? Dukkhassa pīḷanaṭṭho saṅkhataṭṭho santāpaṭṭho vipariṇāmaṭṭho pariññātaṭṭho; samudayassa āyūhanaṭṭho nidānaṭṭho saññogaṭṭho palibodhaṭṭho pahānaṭṭho; nirodhassa nissaraṇaṭṭho vivekaṭṭho asaṅkhataṭṭho amataṭṭho sacchikiriyaṭṭho; maggassa niyyānaṭṭho hetuṭṭho dassanaṭṭho ādhipateyyaṭṭho bhāvanaṭṭho. Taṃ ñātaṭṭhena ñāṇaṃ, pajānanaṭṭhena paññā. Tena vuccati – ‘‘pariññaṭṭhe paññā dukkhe ñāṇaṃ, pahānaṭṭhe paññā samudaye ñāṇaṃ, sacchikiriyaṭṭhe paññā nirodhe ñāṇaṃ, bhāvanaṭṭhe paññā magge ñāṇaṃ’’.
  109. Kathaṃ dukkhe ñāṇaṃ, dukkhasamudaye ñāṇaṃ, dukkhanirodhe ñāṇaṃ, dukkhanirodhagāminiyā paṭipadāya ñāṇaṃ? Maggasamaṅgissa ñāṇaṃ dukkhe petaṃ ñāṇaṃ, dukkhasamudaye petaṃ ñāṇaṃ, dukkhanirodhe petaṃ ñāṇaṃ, dukkhanirodhagāminiyā paṭipadāya petaṃ ñāṇaṃ.
  Tattha katamaṃ dukkhe ñāṇaṃ? Dukkhaṃ ārabbha yā uppajjati paññā pajānanā vicayo pavicayo dhammavicayo sallakkhaṇā upalakkhaṇā paccupalakkhaṇā paṇḍiccaṃ kosallaṃ nepuññaṃ vebhabyā cintā upaparikkhā bhūri medhā pariṇāyikā vipassanā sampajaññaṃ patodo paññā paññindriyaṃ paññābalaṃ paññāsatthaṃ paññāpāsādo paññāāloko paññāobhāso paññāpajjoto paññāratanaṃ amoho dhammavicayo sammādiṭṭhi – idaṃ vuccati dukkhe ñāṇaṃ. Dukkhasamudayaṃ ārabbha…pe… dukkhanirodhaṃ ārabbha…pe… dukkhanirodhagāminiṃ paṭipadaṃ ārabbha yā uppajjati paññā pajānanā…pe… amoho dhammavicayo sammādiṭṭhi – idaṃ vuccati dukkhanirodhagāminiyā paṭipadāya ñāṇaṃ. Taṃ ñātaṭṭhena ñāṇaṃ, pajānanaṭṭhena paññā. Tena vuccati – ‘‘dukkhe ñāṇaṃ, dukkhasamudaye ñāṇaṃ , dukkhanirodhe ñāṇaṃ, dukkhanirodhagāminiyā paṭipadāya ñāṇaṃ’’.
  Saccañāṇacatukkadvayaniddeso tesaṭṭhimo.
  64-67. Suddhikapaṭisambhidāñāṇaniddeso
  110. Kathaṃ atthapaṭisambhide ñāṇaṃ, dhammapaṭisambhide ñāṇaṃ, niruttipaṭisambhide ñāṇaṃ, paṭibhānapaṭisambhide ñāṇaṃ? Atthesu ñāṇaṃ atthapaṭisambhidā, dhammesu ñāṇaṃ dhammapaṭisambhidā, niruttīsu ñāṇaṃ niruttipaṭisambhidā, paṭibhānesu ñāṇaṃ paṭibhānapaṭisambhidā. Atthanānatte paññā atthapaṭisambhide ñāṇaṃ, dhammanānatte paññā dhammapaṭisambhide ñāṇaṃ, niruttinānatte paññā niruttipaṭisambhide ñāṇaṃ, paṭibhānanānatte paññā paṭibhānapaṭisambhide ñāṇaṃ, atthavavatthāne paññā atthapaṭisambhide ñāṇaṃ, dhammavavatthāne paññā dhammapaṭisambhide ñāṇaṃ niruttivavatthāne paññā niruttipaṭisambhide ñāṇaṃ, paṭibhānavavatthāne paññā paṭibhānapaṭisambhide ñāṇaṃ.
  Atthasallakkhaṇe paññā atthapaṭisambhide ñāṇaṃ, dhammasallakkhaṇe paññā dhammapaṭisambhide ñāṇaṃ, niruttisallakkhaṇe paññā niruttipaṭisambhide ñāṇaṃ, paṭibhānasallakkhaṇe paññā paṭibhānapaṭisambhide ñāṇaṃ. Atthūpalakkhaṇe paññā atthapaṭisambhide ñāṇaṃ, dhammūpalakkhaṇe paññā dhammapaṭisambhide ñāṇaṃ, niruttūpalakkhaṇe paññā niruttipaṭisambhide ñāṇaṃ, paṭibhānūpalakkhaṇe paññā paṭibhānapaṭisambhide ñāṇaṃ.
  Atthappabhede paññā atthapaṭisambhide ñāṇaṃ, dhammappabhede paññā dhammapaṭisambhide ñāṇaṃ, niruttippabhede paññā niruttipaṭisambhide ñāṇaṃ, paṭibhānappabhede paññā paṭibhānapaṭisambhide ñāṇaṃ. Atthappabhāvane paññā atthapaṭisambhide ñāṇaṃ, dhammappabhāvane paññā dhammapaṭisambhide ñāṇaṃ, niruttippabhāvane paññā niruttipaṭisambhide ñāṇaṃ, paṭibhānappabhāvane paññā paṭibhānapaṭisambhide ñāṇaṃ.
  Atthajotane paññā atthapaṭisambhide ñāṇaṃ, dhammajotane paññā dhammapaṭisambhide ñāṇaṃ, niruttijotane paññā niruttipaṭisambhide ñāṇaṃ, paṭibhānajotane paññā paṭibhānapaṭisambhide ñāṇaṃ. Atthavirocane paññā atthapaṭisambhide ñāṇaṃ, dhammavirocane paññā dhammapaṭisambhide ñāṇaṃ, niruttivirocane paññā niruttipaṭisambhide ñāṇaṃ, paṭibhānavirocane paññā paṭibhānapaṭisambhide ñāṇaṃ. Atthappakāsane paññā atthapaṭisambhide ñāṇaṃ, dhammappakāsane paññā dhammapaṭisambhide ñāṇaṃ, niruttippakāsane paññā niruttipaṭisambhide ñāṇaṃ, paṭibhānappakāsane paññā paṭibhānapaṭisambhide ñāṇaṃ. Taṃ ñātaṭṭhena ñāṇaṃ, pajānanaṭṭhena paññā. Tena vuccati – ‘‘atthapaṭisambhide ñāṇaṃ, dhammapaṭisambhide ñāṇaṃ, niruttipaṭisambhide ñāṇaṃ, paṭibhānapaṭisambhide ñāṇaṃ’’.
  Suddhikapaṭisambhidāñāṇaniddeso sattasaṭṭhimo.
  68. Indriyaparopariyattañāṇaniddeso
  111. Katamaṃ tathāgatassa indriyaparopariyatta ñāṇaṃ? Idha tathāgato satte passati apparajakkhe mahārajakkhe tikkhindriye mudindriye svākāre dvākāre suviññāpaye duviññāpaye appekacce paralokavajjabhayadassāvino appekacce na paralokavajjabhayadassāvino.
  Apparajakkhe mahārajakkheti saddho puggalo apparajakkho, assaddho puggalo mahārajakkho. Āraddhavīriyo puggalo apparajakkho, kusīto puggalo mahārajakkho. Upaṭṭhitassati puggalo apparajakkho, muṭṭhassati puggalo mahārajakkho. Samāhito puggalo apparajakkho, asamāhito puggalo mahārajakkho. Paññavā puggalo apparajakkho, duppañño puggalo mahārajakkho.
  Tikkhindriyemudindriyeti saddho puggalo tikkhindriyo, assaddho puggalo mudindriyo. Āraddhavīriyo puggalo tikkhindriyo, kusīto puggalo mudindriyo. Upaṭṭhitassati puggalo tikkhindriyo, muṭṭhassati puggalo mudindriyo. Samāhito puggalo tikkhindriyo, asamāhito puggalo mudindriyo. Paññavā puggalo tikkhindriyo, duppañño puggalo mudindriyo.
  Svākāre dvākāreti saddho puggalo svākāro, assaddho puggalo dvākāro. Āraddhavīriyo puggalo svākāro, kusīto puggalo dvākāro. Upaṭṭhitassati puggalo svākāro, muṭṭhassati puggalo dvākāro. Samāhito puggalo svākāro, asamāhito puggalo dvākāro. Paññavā puggalo svākāro, duppañño puggalo dvākāro.
  Suviññāpaye duviññāpayeti saddho puggalo suviññāpayo, assaddho puggalo duviññāpayo. Āraddhavīriyo puggalo suviññāpayo, kusīto puggalo duviññāpayo. Upaṭṭhitassati puggalo suviññāpayo, muṭṭhassati puggalo duviññāpayo. Samāhito puggalo suviññāpayo , asamāhito puggalo duviññāpayo. Paññavā puggalo suviññāpayo, duppañño puggalo duviññāpayo.
  Appekacce paralokavajjabhayadassāvino, appekacce na paralokavajjabhayadassāvinoti saddho puggalo paralokavajjabhayadassāvī, assaddho puggalo na paralokavajjabhayadassāvī. Āraddhavīriyo puggalo paralokavajjabhayadassāvī, kusīto puggalo na paralokavajjabhayadassāvī. Upaṭṭhitassati puggalo paralokavajjabhayadassāvī, muṭṭhassati puggalo na paralokavajjabhayadassāvī. Samāhito puggalo paralokavajjabhayadassāvī, asamāhito puggalo na paralokavajjabhayadassāvī. Paññavā puggalo paralokavajjabhayadassāvī, duppañño puggalo na paralokavajjabhayadassāvī.
  112.Lokoti – khandhaloko, dhātuloko, āyatanaloko, vipattibhavaloko , vipattisambhavaloko, sampattibhavaloko, sampattisambhavaloko.
  Eko loko – sabbe sattā āhāraṭṭhitikā. Dve lokā – nāmañca, rūpañca. Tayo lokā – tisso vedanā. Cattāro lokā – cattāro āhārā. Pañca lokā – pañcupādānakkhandhā. Cha lokā – cha ajjhattikāni āyatanāni. Satta lokā – satta viññāṇaṭṭhitiyo . Aṭṭha lokā – aṭṭha lokadhammā. Nava lokā – nava sattāvāsā. Dasa lokā – dasāyatanāni. Dvādasalokā – dvādasāyatanāni. Aṭṭhārasa lokā – aṭṭhārasa dhātuyo.
  Vajjanti sabbe kilesā vajjā, sabbe duccaritā vajjā, sabbe abhisaṅkhārā vajjā, sabbe bhavagāmikammā vajjā. Iti imasmiñca loke imasmiñca vajje tibbā bhayasaññā paccupaṭṭhitā hoti, seyyathāpi ukkhittāsike vadhake. Imehi paññāsāya ākārehi imāni pañcindriyāni jānāti passati aññāti paṭivijjhati – idaṃ tathāgatassa indriyaparopariyatte ñāṇaṃ.
  Indriyaparopariyattañāṇaniddeso aṭṭhasaṭṭhimo.
  69. Āsayānusayañāṇaniddeso
  113. Katamaṃ tathāgatassa sattānaṃ āsayānusaye ñāṇaṃ? Idha tathāgato sattānaṃ āsayaṃ jānāti, anusayaṃ jānāti, caritaṃ jānāti , adhimuttiṃ jānāti, bhabbābhabbe satte pajānāti. Katamo [katamo ca (syā. ka.)] sattānaṃ āsayo? ‘‘Sassato loko’’ti vā, ‘‘asassato loko’’ti vā, ‘‘antavā loko’’ti vā, ‘‘anantavā loko’’ti vā, ‘‘taṃ jīvaṃ taṃ sarīra’’nti vā, ‘‘aññaṃ jīvaṃ aññaṃ sarīra’’nti vā, ‘‘hoti tathāgato paraṃ maraṇā’’ti vā, ‘‘na hoti tathāgato paraṃ maraṇā’’ti vā, ‘‘hoti ca na ca hoti tathāgato paraṃ maraṇā’’ti vā, ‘‘neva hoti na na hoti tathāgato paraṃ maraṇā’’ti vā. Iti bhavadiṭṭhisannissitā vā sattā honti vibhavadiṭṭhisannissitā vā.
  Ete vā pana ubho ante anupagamma idappaccayatāpaṭiccasamuppannesu dhammesu anulomikā khanti paṭiladdhā hoti, yathābhūtaṃ vā ñāṇaṃ. Kāmaṃ sevantaññeva jānāti – ‘‘ayaṃ puggalo kāmagaruko kāmāsayo kāmādhimutto’’ti. Kāmaṃ sevantaññeva jānāti – ‘‘ayaṃ puggalo nekkhammagaruko nekkhammāsayo nekkhammādhimutto’’ti. Nekkhammaṃ sevantaññeva jānāti – ‘‘ayaṃ puggalo (nekkhammagaruko nekkhammāsayo nekkhammādhimutto’’ti. Nekkhammaṃ sevantaññeva jānāti – ‘‘ayaṃ puggalo kāmagaruko kāmāsayo kāmādhimutto’’ti. Byāpādaṃ sevantaññeva jānāti) [( ) etthantare pāṭhā natthi syāmapotthake, evamuparipi] – ‘‘ayaṃ puggalo byāpādagaruko byāpādāsayo byāpādādhimutto’’ti. Byāpādaṃ sevantaññeva jānāti – ‘‘ayaṃ puggalo (abyāpādagaruko abyāpādāsayo abyāpādādhimutto’’ti. Abyāpādaṃ sevantaññeva jānāti – ‘‘ayaṃ puggalo abyāpādagaruko abyāpādāsayo abyāpādādhimutto’’ti. Abyāpādaṃ sevantaññeva jānāti – ‘‘ayaṃ puggalo byāpādagaruko byāpādāsayo byāpādādhimutto’’ti. Thinamiddhaṃ sevantaññeva jānāti) – ‘‘ayaṃ puggalo thinamiddhagaruko thinamiddhāsayo thinamiddhādhimutto’’ti. Thinamiddhaṃ sevantaññeva jānāti – ‘‘ayaṃ puggalo ālokasaññāgaruko ālokasaññāsayo ālokasaññādhimutto’’ti. Ālokasaññaṃ sevantaññeva jānāti – ‘‘ayaṃ puggalo (ālokasaññāgaruko ālokasaññāsayo ālokasaññādhimutto’’ti. Ālokasaññaṃ sevantaññeva jānāti – ‘‘ayaṃ puggalo thinamiddhagaruko thinamiddhāsayo thinamiddhādhimutto’’ti.) Ayaṃ sattānaṃ āsayo.
  114. Katamo ca sattānaṃ anusayo? Sattānusayā – kāmarāgānusayo, paṭighānusayo, mānānusayo, diṭṭhānusayo, vicikicchānusayo, bhavarāgānusayo , avijjānusayo. Yaṃ loke piyarūpaṃ sātarūpaṃ, ettha sattānaṃ kāmarāgānusayo anuseti. Yaṃ loke appiyarūpaṃ asātarūpaṃ , ettha sattānaṃ paṭighānusayo anuseti. Iti imesu dvīsu dhammesu avijjā anupatitā, tadekaṭṭho māno ca diṭṭhi ca vicikicchā ca daṭṭhabbā. Ayaṃ sattānaṃ anusayo.
  Katamañca sattānaṃ caritaṃ? Puññābhisaṅkhāro apuññābhisaṅkhāro āneñjābhisaṅkhāro parittabhūmako vā mahābhūmako vā. Idaṃ sattānaṃ caritaṃ.
  115. Katamā ca sattānaṃ adhimutti? Santi sattā hīnādhimuttikā, santi sattā paṇītādhimuttikā. Hīnādhimuttikā sattā hīnādhimuttike satte sevanti bhajanti payirupāsanti. Paṇītādhimuttikā sattā paṇītādhimuttike satte sevanti bhajanti payirupāsanti. Atītampi addhānaṃ hīnādhimuttikā sattā hīnādhimuttike satte seviṃsu bhajiṃsu payirupāsiṃsu; paṇītādhimuttikā sattā paṇītādhimuttike satte seviṃsu bhajiṃsu payirupāsiṃsu. Anāgatampi addhānaṃ hīnādhimuttikā sattā hīnādhimuttike satte sevissanti bhajissanti payirupāsissanti; paṇītādhimuttikā sattā paṇītādhimuttike satte sevissanti bhajissanti payirupāsissanti. Ayaṃ sattānaṃ adhimutti.
  Katame sattā abhabbā? Ye te sattā kammāvaraṇena samannāgatā, kilesāvaraṇena samannāgatā, vipākāvaraṇena samannāgatā , assaddhā acchandikā duppaññā, abhabbā niyāmaṃ okkamituṃ kusalesu dhammesu sammattaṃ – ime te sattā abhabbā.
  Katame sattā bhabbā? Ye te sattā na kammāvaraṇena samannāgatā, na kilesāvaraṇena samannāgatā, na vipākāvaraṇena samannāgatā, saddhā chandikā paññavanto, bhabbā niyāmaṃ okkamituṃ kusalesu dhammesu sammattaṃ – ime te sattā bhabbā. Idaṃ tathāgatassa sattānaṃ āsayānusaye ñāṇaṃ.
  Āsayānusayañāṇaniddeso navasaṭṭhimo.
  70. Yamakapāṭihīrañāṇaniddeso
  116. Katamaṃ tathāgatassa yamakapāṭihīre ñāṇaṃ? Idha tathāgato yamakapāṭihīraṃ karoti asādhāraṇaṃ sāvakehi. Uparimakāyato aggikkhandho pavattati, heṭṭhimakāyato udakadhārā pavattati; heṭṭhimakāyato aggikkhandho pavattati, uparimakāyato udakadhārā pavattati; puratthimakāyato aggikkhandho pavattati, pacchimakāyato udakadhārā pavattati; pacchimakāyato aggikkhandho pavattati, puratthimakāyato udakadhārā pavattati; dakkhiṇaakkhito aggikkhandho pavattati, vāmaakkhito udakadhārā pavattati; vāmaakkhito aggikkhandho pavattati, dakkhiṇaakkhito udakadhārā pavattati; dakkhiṇakaṇṇasotato aggikkhandho pavattati, vāmakaṇṇasotato udakadhārā pavattati; vāmakaṇṇasotato aggikkhandho pavattati, dakkhiṇakaṇṇasotato udakadhārā pavattati; dakkhiṇanāsikāsotato aggikkhandho pavattati, vāmanāsikāsotato udakadhārā pavattati; vāmanāsikāsotato aggikkhandho pavattati, dakkhiṇanāsikāsotato udakadhārā pavattati; dakkhiṇaaṃsakūṭato aggikkhandho pavattati, vāmaaṃsakūṭato udakadhārā pavattati; vāmaaṃsakūṭato aggikkhandho pavattati, dakkhiṇaaṃsakūṭato udakadhārā pavattati; dakkhiṇahatthato aggikkhandho pavattati, vāmahatthato udakadhārā pavattati; vāmahatthato aggikkhandho pavattati, dakkhiṇahatthato udakadhārā pavattati; dakkhiṇapassato aggikkhandho pavattati, vāmapassato udakadhārā pavattati; vāmapassato aggikkhandho pavattati, dakkhiṇapassato udakadhārā pavattati; dakkhiṇapādato aggikkhandho pavattati , vāmapādato udakadhārā pavattati; vāmapādato aggikkhandho pavattati, dakkhiṇapādato udakadhārā pavattati; aṅgulaṅgulehi aggikkhandho pavattati, aṅgulantarikāhi udakadhārā pavattati; aṅgulantarikāhi aggikkhandho pavattati, aṅgulaṅgulehi udakadhārā pavattati; ekekalomato aggikkhandho pavattati, ekekalomato udakadhārā pavattati; lomakūpato lomakūpato aggikkhandho pavattati, lomakūpato lomakūpato udakadhārā pavattati.
  Channaṃ vaṇṇānaṃ – nīlānaṃ, pītakānaṃ, lohitakānaṃ, odātānaṃ, mañjiṭṭhānaṃ [mañjeṭṭhānaṃ (syā. ka.)], pabhassarānaṃ bhagavā caṅkamati, nimmito tiṭṭhati vā nisīdati vā seyyaṃ vā kappeti. Bhagavā tiṭṭhati, nimmito caṅkamati vā nisīdati vā seyyaṃ vā kappeti. Bhagavā nisīdati, nimmito caṅkamati vā tiṭṭhati vā seyyaṃ vā kappeti. Bhagavā seyyaṃ kappeti, nimmito caṅkamati vā tiṭṭhati vā nisīdati vā. Nimmito caṅkamati, bhagavā tiṭṭhati vā nisīdati vā seyyaṃ vā kappeti. Nimmito tiṭṭhati, bhagavā caṅkamati vā nisīdati vā seyyaṃ vā kappeti. Nimmito nisīdati, bhagavā caṅkamati vā tiṭṭhati vā seyyaṃ vā kappeti. Nimmito seyyaṃ kappeti, bhagavā caṅkamati vā tiṭṭhati vā nisīdati vā. Idaṃ tathāgatassa yamakapāṭihīre ñāṇaṃ.
  Yamakapāṭihīrañāṇaniddeso sattatimo.
  71. Mahākaruṇāñāṇaniddeso
  117. Katamaṃ tathāgatassa mahākaruṇāsamāpattiyā ñāṇaṃ? Bahukehi ākārehi passantānaṃ buddhānaṃ bhagavantānaṃ sattesu mahākaruṇā okkamati. Āditto lokasannivāsoti – passantānaṃ buddhānaṃ bhagavantānaṃ sattesu mahākaruṇā okkamati. Uyyutto lokasannivāsoti – passantānaṃ buddhānaṃ bhagavantānaṃ sattesu mahākaruṇā okkamati. Payāto lokasannivāsoti – passantānaṃ buddhānaṃ bhagavantānaṃ sattesu mahākaruṇā okkamati. Kummaggappaṭipanno [kummaggaṃ paṭipanno (syā.)] lokasannivāsoti – passantānaṃ buddhānaṃ bhagavantānaṃ sattesu mahākaruṇā okkamati. Upanīyati loko addhuvoti – passantānaṃ buddhānaṃ bhagavantānaṃ sattesu mahākaruṇā okkamati. Atāṇo [attāṇo (syā.)] loko anabhissaroti – passantānaṃ buddhānaṃ bhagavantānaṃ sattesu mahākaruṇā okkamati. Assako loko , sabbaṃ pahāya gamanīyanti – passantānaṃ buddhānaṃ bhagavantānaṃ sattesu mahākaruṇā okkamati. Ūno loko atīto taṇhādāsoti – passantānaṃ buddhānaṃ bhagavantānaṃ sattesu mahākaruṇā okkamati. Atāyano lokasannivāsoti – passantānaṃ…pe… aleṇo lokasannivāsoti – passantānaṃ …pe… asaraṇo lokasannivāsoti – passantānaṃ…pe… asaraṇībhūto lokasannivāsoti – passantānaṃ…pe….
  Uddhato loko avūpasantoti – passantānaṃ…pe… sasallo lokasannivāso, viddho puthusallehi; tassa natthañño koci sallānaṃ uddhatā, aññatra mayāti – passantānaṃ…pe… avijjandhakārāvaraṇo lokasannivāso aṇḍabhūto kilesapañjarapakkhitto; tassa natthañño koci ālokaṃ dassetā, aññatra mayāti – passantānaṃ…pe… avijjāgato lokasannivāso aṇḍabhūto pariyonaddho tantākulakajāto [tantākulajāto (syā.)] kulāgaṇḍikajāto [guḷāguṇṭhikajāto (syā.), gulāguṇḍikajāto (ka. sī. aṭṭha.) dī. ni. 2.95 passitabbā] muñjapabbajabhūto apāyaṃ duggatiṃ vinipātaṃ saṃsāraṃ nātivattatīti – passantānaṃ…pe… avijjāvisadosasaṃlitto lokasannivāso kilesakalalībhūtoti – passantānaṃ…pe… rāgadosamohajaṭājaṭito lokasannivāso; tassa natthañño koci jaṭaṃ vijaṭetā, aññatra mayāti – passantānaṃ…pe….
  Taṇhāsaṅghāṭapaṭimukko lokasannivāsoti – passantānaṃ…pe… taṇhājālena otthaṭo [otthato (ka.)] lokasannivāsoti – passantānaṃ…pe… taṇhāsotena vuyhati lokasannivāsoti – passantānaṃ…pe… taṇhāsaññojanena saññutto lokasannivāsoti – passantānaṃ…pe… taṇhānusayena anusaṭo lokasannivāsoti – passantānaṃ…pe… taṇhāsantāpena santappati lokasannivāsoti – passantānaṃ…pe… taṇhāpariḷāhena pariḍayhati lokasannivāsoti – passantānaṃ…pe….
  Diṭṭhisaṅghāṭapaṭimukko lokasannivāsoti – passantānaṃ…pe… diṭṭhijālena otthaṭo lokasannivāsoti – passantānaṃ…pe… diṭṭhisotena vuyhati lokasannivāsoti – passantānaṃ…pe… diṭṭhisaññojanena saññutto lokasannivāsoti – passantānaṃ…pe… diṭṭhānusayena anusaṭo lokasannivāsoti – passantānaṃ…pe… diṭṭhisantāpena santappati lokasannivāsoti – passantānaṃ…pe… diṭṭhipariḷāhena pariḍayhati lokasannivāsoti – passantānaṃ…pe….
  Jātiyā anugato lokasannivāsoti – passantānaṃ…pe… jarāya anusaṭo lokasannivāsoti – passantānaṃ…pe… byādhinā abhibhūto lokasannivāsoti – passantānaṃ …pe… maraṇena abbhāhato lokasannivāsoti – passantānaṃ…pe… dukkhe patiṭṭhito lokasannivāsoti – passantānaṃ…pe….
  Taṇhāya uḍḍito lokasannivāsoti – passantānaṃ…pe… jarāpākāraparikkhitto lokasannivāsoti – passantānaṃ…pe… maccupāsena parikkhitto lokasannivāsoti – passantānaṃ…pe… mahābandhanabandho lokasannivāso – rāgabandhanena dosabandhanena mohabandhanena mānabandhanena diṭṭhibandhanena kilesabandhanena duccaritabandhanena; tassa natthañño koci bandhanaṃ mocetā, aññatra mayāti – passantānaṃ…pe… mahāsambādhappaṭipanno lokasannivāso; tassa natthañño koci okāsaṃ dassetā, aññatra mayāti – passantānaṃ… mahāpalibodhena palibuddho lokasannivāso; tassa natthañño koci palibodhaṃ chetā, aññatra mayāti – passantānaṃ…pe… mahāpapāte patito lokasannivāso; tassa natthañño koci papātā uddhatā, aññatra mayāti – passantānaṃ…pe… mahākantārappaṭipanno lokasannivāso; tassa natthañño koci kantāraṃ tāretā, aññatra mayāti – passantānaṃ…pe… mahāsaṃsārappaṭipanno lokasannivāso; tassa natthañño koci saṃsārā mocetā, aññatra mayāti – passantānaṃ…pe… mahāvidugge samparivattati lokasannivāso; tassa natthañño koci viduggā uddhatā, aññatra mayāti – passantānaṃ…pe… mahāpalipe [mahāpallepe (syā.)] palipanno lokasannivāso ; tassa natthañño koci palipā uddhatā, aññatra mayāti – passantānaṃ…pe….
  Abbhāhato lokasannivāsoti – passantānaṃ…pe… āditto lokasannivāso – rāgagginā dosagginā mohagginā jātiyā jarāya maraṇena sokehi paridevehi dukkhehi domanassehi upāyāsehi; tassa natthañño koci nibbāpetā, aññatra mayāti – passantānaṃ…pe… unnītako lokasannivāso haññati niccamatāṇo pattadaṇḍo takkaroti – passantānaṃ…pe… vajjabandhanabaddho lokasannivāso āghātanapaccupaṭṭhito; tassa natthañño koci bandhanaṃ mocetā, aññatra mayāti – passantānaṃ…pe… anātho lokasannivāso paramakāruññappatto; tassa natthañño koci tāyetā, aññatra mayāti – passantānaṃ…pe… dukkhābhitunno [dukkhābhituṇṇo (ka.)] lokasannivāso cirarattaṃ pīḷitoti – passantānaṃ…pe… gadhito lokasannivāso niccaṃ pipāsitoti – passantānaṃ…pe….
  Andho lokasannivāso acakkhukoti – passantānaṃ…pe… hatanetto lokasannivāso apariṇāyakoti – passantānaṃ…pe… vipathapakkhando [vipathaṃ pakkhanto (syā.)] lokasannivāso añjasāparaddho; tassa natthañño koci ariyapathaṃ ānetā, aññatra mayāti – passantānaṃ…pe… mahoghapakkhando lokasannivāso; tassa natthañño koci oghā uddhatā, aññatra mayāti – passantānaṃ…pe….
  118. Dvīhi diṭṭhigatehi pariyuṭṭhito lokasannivāsoti – passantānaṃ…pe… tīhi duccaritehi vippaṭipanno lokasannivāsoti – passantānaṃ…pe… catūhi yogehi yutto lokasannivāso catuyogayojitoti – passantānaṃ…pe… catūhi ganthehi [gaṇṭhehi (syā.)] ganthito lokasannivāsoti – passantānaṃ…pe… catūhi upādānehi upādiyati lokasannivāsoti – passantānaṃ…pe… pañcagatisamāruḷho lokasannivāsoti – passantānaṃ…pe… pañcahi kāmaguṇehi rajjati lokasannivāsoti – passantānaṃ…pe… pañcahi nīvaraṇehi otthaṭo lokasannivāsoti – passantānaṃ…pe… chahi vivādamūlehi vivadati lokasannivāsoti – passantānaṃ…pe… chahi taṇhākāyehi rajjati lokasannivāsoti – passantānaṃ…pe… chahi diṭṭhigatehi pariyuṭṭhito lokasannivāsoti – passantānaṃ …pe… sattahi anusayehi anusaṭo lokasannivāsoti – passantānaṃ…pe… sattahi saññojanehi saññutto lokasannivāsoti – passantānaṃ…pe… sattahi mānehi unnato [uṇṇato (syā. ka.)] lokasannivāsoti – passantānaṃ…pe… aṭṭhahi lokadhammehi samparivattati lokasannivāsoti – passantānaṃ…pe… aṭṭhahi micchattehi niyyāto lokasannivāsoti – passantānaṃ…pe… aṭṭhahi purisadosehi dussati lokasannivāsoti – passantānaṃ…pe… navahi āghātavatthūhi āghātito lokasannivāsoti – passantānaṃ …pe… navavidhamānehi unnato lokasannivāsoti – passantānaṃ…pe… navahi taṇhāmūlakehi dhammehi rajjati lokasannivāsoti – passantānaṃ…pe… dasahi kilesavatthūhi kilissati lokasannivāsoti – passantānaṃ…pe… dasahi āghātavatthūhi āghātito lokasannivāsoti – passantānaṃ…pe… dasahi akusalakammapathehi samannāgato lokasannivāsoti – passantānaṃ…pe… dasahi saññojanehi saññutto lokasannivāsoti – passantānaṃ…pe… dasahi micchattehi niyyāto lokasannivāsoti – passantānaṃ…pe… dasavatthukāya micchādiṭṭhiyā samannāgato lokasannivāsoti – passantānaṃ…pe… dasavatthukāya antaggāhikāya diṭṭhiyā samannāgato lokasannivāsoti – passantānaṃ…pe… aṭṭhasatataṇhāpapañcasatehi papañcito lokasannivāsoti – passantānaṃ buddhānaṃ bhagavantānaṃ sattesu mahākaruṇā okkamati. Dvāsaṭṭhiyā diṭṭhigatehi pariyuṭṭhito lokasannivāsoti – passantānaṃ buddhānaṃ bhagavantānaṃ sattesu mahākaruṇā okkamati.
  Ahañcamhi tiṇṇo, loko ca atiṇṇo ahaṃ camhi mutto, loko ca amutto; ahañcamhi danto, loko ca adanto; ahaṃ camhi santo, loko ca asanto; ahaṃ camhi assattho, loko ca anassattho; ahaṃ camhi parinibbuto, loko ca aparinibbuto; pahomi khvāhaṃ tiṇṇo tāretuṃ, mutto mocetuṃ, danto dametuṃ, santo sametuṃ, assattho assāsetuṃ, parinibbuto pare ca parinibbāpetunti – passantānaṃ buddhānaṃ bhagavantānaṃ sattesu mahākaruṇā okkamati. Idaṃ tathāgatassa mahākaruṇāsamāpattiyā ñāṇaṃ.
  Mahākaruṇāñāṇaniddeso ekasattatimo.
  72-73. Sabbaññutañāṇaniddeso
  119. Katamaṃ tathāgatassa sabbaññutaññāṇaṃ? Sabbaṃ saṅkhatamasaṅkhataṃ anavasesaṃ jānātīti – sabbaññutaññāṇaṃ. Tattha āvaraṇaṃ natthīti – anāvaraṇañāṇaṃ [anāvaraṇaṃ ñāṇaṃ (syā.) evamuparipi].
  120. Atītaṃ sabbaṃ jānātīti – sabbaññutaññāṇaṃ. Tattha āvaraṇaṃ natthīti – anāvaraṇañāṇaṃ. Anāgataṃ sabbaṃ jānātīti – sabbaññutaññāṇaṃ. Tattha āvaraṇaṃ natthīti – anāvaraṇañāṇaṃ. Paccuppannaṃ sabbaṃ jānātīti – sabbaññutaññāṇaṃ. Tattha āvaraṇaṃ natthīti – anāvaraṇañāṇaṃ.
  Cakkhu ceva rūpā ca, evaṃ taṃ sabbaṃ jānātīti – sabbaññutaññāṇaṃ. Tattha āvaraṇaṃ natthīti – anāvaraṇañāṇaṃ. Sotañceva saddā ca…pe… ghānañceva gandhā ca… jivhā ceva rasā ca… kāyo ceva phoṭṭhabbā ca… mano ceva dhammā ca, evaṃ taṃ sabbaṃ jānātīti – sabbaññutaññāṇaṃ. Tattha āvaraṇaṃ natthīti – anāvaraṇañāṇaṃ.
  Yāvatā aniccaṭṭhaṃ dukkhaṭṭhaṃ anattaṭṭhaṃ, taṃ sabbaṃ jānātīti – sabbaññutaññāṇaṃ. Tattha āvaraṇaṃ natthīti – anāvaraṇañāṇaṃ. Yāvatā rūpassa aniccaṭṭhaṃ dukkhaṭṭhaṃ anattaṭṭhaṃ, taṃ sabbaṃ jānātīti – sabbaññutaññāṇaṃ. Tattha āvaraṇaṃ natthīti – anāvaraṇañāṇaṃ. Yāvatā vedanāya…pe… yāvatā saññāya…pe… yāvatā saṅkhārānaṃ…pe… yāvatā viññāṇassa …pe… yāvatā cakkhussa…pe… jarāmaraṇassa aniccaṭṭhaṃ dukkhaṭṭhaṃ anattaṭṭhaṃ, taṃ sabbaṃ jānātīti – sabbaññutaññāṇaṃ. Tattha āvaraṇaṃ natthīti – anāvaraṇañāṇaṃ.
  Yāvatā abhiññāya abhiññaṭṭhaṃ, taṃ sabbaṃ jānātīti – sabbaññutaññāṇaṃ. Tattha āvaraṇaṃ natthīti – anāvaraṇañāṇaṃ. Yāvatā pariññāya pariññaṭṭhaṃ…pe… yāvatā pahānassa [pahānāya (syā.)] pahānaṭṭhaṃ…pe… yāvatā bhāvanāya bhāvanaṭṭhaṃ…pe… yāvatā sacchikiriyāya sacchikiriyaṭṭhaṃ, taṃ sabbaṃ jānātīti – sabbaññutaññāṇaṃ. Tattha āvaraṇaṃ natthīti – anāvaraṇañāṇaṃ.
  Yāvatā khandhānaṃ khandhaṭṭhaṃ, taṃ sabbaṃ jānātīti – sabbaññutaññāṇaṃ. Tattha āvaraṇaṃ natthīti – anāvaraṇañāṇaṃ. Yāvatā dhātūnaṃ dhātuṭṭhaṃ…pe… yāvatā āyatanānaṃ āyatanaṭṭhaṃ…pe… yāvatā saṅkhatānaṃ saṅkhataṭṭhaṃ…pe… yāvatā asaṅkhatassa asaṅkhataṭṭhaṃ, taṃ sabbaṃ jānātīti – sabbaññutaññāṇaṃ. Tattha āvaraṇaṃ natthīti – anāvaraṇañāṇaṃ.
  Yāvatā kusale dhamme, sabbaṃ [sabbe (aṭṭhakathā)] jānātīti – sabbaññutaññāṇaṃ. Tattha āvaraṇaṃ natthīti – anāvaraṇañāṇaṃ. Yāvatā akusale dhamme…pe… yāvatā abyākate dhamme… yāvatā kāmāvacare dhamme… yāvatā rūpāvacare dhamme… yāvatā arūpāvacare dhamme… yāvatā apariyāpanne dhamme, sabbaṃ [sabbe (aṭṭhakathā)] jānātīti – sabbaññutaññāṇaṃ. Tattha āvaraṇaṃ natthīti – anāvaraṇañāṇaṃ.
  Yāvatā dukkhassa dukkhaṭṭhaṃ, taṃ sabbaṃ jānātīti – sabbaññutaññāṇaṃ. Tattha āvaraṇaṃ natthīti – anāvaraṇañāṇaṃ. Yāvatā samudayassa samudayaṭṭhaṃ…pe… yāvatā nirodhassa nirodhaṭṭhaṃ…pe… yāvatā maggassa maggaṭṭhaṃ, taṃ sabbaṃ jānātīti – sabbaññutaññāṇaṃ. Tattha āvaraṇaṃ natthīti – anāvaraṇañāṇaṃ.
  Yāvatā atthapaṭisambhidāya atthapaṭisambhidaṭṭhaṃ, taṃ sabbaṃ jānātīti – sabbaññutaññāṇaṃ. Tattha āvaraṇaṃ natthīti – anāvaraṇañāṇaṃ. Yāvatā dhammapaṭisambhidāya dhammapaṭisambhidaṭṭhaṃ…pe… yāvatā niruttipaṭisambhidāya niruttipaṭisambhidaṭṭhaṃ…pe… yāvatā paṭibhānapaṭisambhidāya paṭibhānapaṭisambhidaṭṭhaṃ, taṃ sabbaṃ jānātīti – sabbaññutaññāṇaṃ. Tattha āvaraṇaṃ natthīti – anāvaraṇañāṇaṃ.
  Yāvatā indriyaparopariyattañāṇaṃ, taṃ sabbaṃ jānātīti – sabbaññutaññāṇaṃ. Tattha āvaraṇaṃ natthīti – anāvaraṇañāṇaṃ. Yāvatā sattānaṃ āsayānusaye ñāṇaṃ…pe… yāvatā yamakapāṭihīre ñāṇaṃ…pe… yāvatā mahākaruṇāsamāpattiyā ñāṇaṃ, taṃ sabbaṃ jānātīti – sabbaññutaññāṇaṃ. Tattha āvaraṇaṃ natthīti – anāvaraṇañāṇaṃ.
  Yāvatā sadevakassa lokassa samārakassa sabrahmakassa sassamaṇabrāhmaṇiyā pajāya sadevamanussāya diṭṭhaṃ sutaṃ mutaṃ viññātaṃ pattaṃ pariyesitaṃ anuvicaritaṃ manasā, taṃ sabbaṃ jānātīti – sabbaññutaññāṇaṃ. Tattha āvaraṇaṃ natthīti – anāvaraṇañāṇaṃ.
  121.
  Na tassa addiṭṭhamidhatthi kiñci, atho aviññātamajānitabbaṃ.
  Sabbaṃ abhiññāsi yadatthi neyyaṃ, tathāgato tena samantacakkhūti [mahāni. 156; cūḷani. mogharājamāṇavapucchāniddesa 85].
  Samantacakkhūti kenaṭṭhena samantacakkhu? Cuddasa buddhañāṇāni. Dukkhe ñāṇaṃ buddhañāṇaṃ, dukkhasamudaye ñāṇaṃ buddhañāṇaṃ, dukkhanirodhe ñāṇaṃ buddhañāṇaṃ, dukkhanirodhagāminiyā paṭipadāya ñāṇaṃ buddhañāṇaṃ, atthapaṭisambhide ñāṇaṃ buddhañāṇaṃ, dhammapaṭisambhide ñāṇaṃ buddhañāṇaṃ, niruttipaṭisambhide ñāṇaṃ buddhañāṇaṃ, paṭibhānapaṭisambhide ñāṇaṃ buddhañāṇaṃ, indriyaparopariyatte ñāṇaṃ buddhañāṇaṃ, sattānaṃ āsayānusaye ñāṇaṃ buddhañāṇaṃ, yamakapāṭihīre ñāṇaṃ buddhañāṇaṃ, mahākaruṇāsamāpattiyā ñāṇaṃ buddhañāṇaṃ, sabbaññutaññāṇaṃ buddhañāṇaṃ, anāvaraṇañāṇaṃ buddhañāṇaṃ – imāni cuddasa buddhañāṇāni. Imesaṃ cuddasannaṃ buddhañāṇānaṃ aṭṭha ñāṇāni sāvakasādhāraṇāni; cha ñāṇāni asādhāraṇāni sāvakehi.
  Yāvatā dukkhassa dukkhaṭṭho, sabbo ñāto; aññāto dukkhaṭṭho natthīti – sabbaññutaññāṇaṃ. Tattha āvaraṇaṃ natthīti – anāvaraṇañāṇaṃ. Yāvatā dukkhassa dukkhaṭṭho, sabbo ñāto, sabbo diṭṭho, sabbo vidito, sabbo sacchikato, sabbo phassito paññāya; aphassito paññāya dukkhaṭṭho natthīti – sabbaññutaññāṇaṃ. Tattha āvaraṇaṃ natthīti – anāvaraṇañāṇaṃ. Yāvatā samudayassa samudayaṭṭho…pe… yāvatā nirodhassa nirodhaṭṭho… yāvatā maggassa maggaṭṭho…pe… yāvatā atthapaṭisambhidāya atthapaṭisambhidaṭṭho… yāvatā dhammapaṭisambhidāya dhammapaṭisambhidaṭṭho… yāvatā niruttipaṭisambhidāya niruttipaṭisambhidaṭṭho… yāvatā paṭibhānapaṭisambhidāya paṭibhānapaṭisambhidaṭṭho, sabbo ñāto, sabbo diṭṭho, sabbo vidito , sabbo sacchikato, sabbo phassito paññāya; aphassito paññāya paṭibhānapaṭisambhidaṭṭho natthīti – sabbaññutaññāṇaṃ. Tattha āvaraṇaṃ natthīti – anāvaraṇañāṇaṃ.
  Yāvatā indriyaparopariyattañāṇaṃ…pe… yāvatā sattānaṃ āsayānusaye ñāṇaṃ… yāvatā yamakapāṭihīre ñāṇaṃ… yāvatā mahākaruṇāsamāpattiyā ñāṇaṃ; sabba ñātaṃ, sabbaṃ diṭṭhaṃ, sabbaṃ viditaṃ, sabbaṃ sacchikataṃ, sabbaṃ phassitaṃ paññāya; aphassitaṃ paññāya mahākaruṇāsamāpattiyā ñāṇaṃ natthīti – sabbaññutaññāṇaṃ. Tattha āvaraṇaṃ natthīti – anāvaraṇañāṇaṃ.
  Yāvatā sadevakassa lokassa samārakassa sabrahmakassa sassamaṇabrāhmaṇiyā pajāya sadevamanussāya diṭṭhaṃ sutaṃ mutaṃ viññātaṃ pattaṃ pariyesitaṃ anuvicaritaṃ manasā, sabbaṃ ñātaṃ, sabbaṃ diṭṭhaṃ, sabbaṃ viditaṃ, sabbaṃ sacchikataṃ, sabbaṃ phassitaṃ paññāya; aphassitaṃ paññāya natthīti – sabbaññutaññāṇaṃ. Tattha āvaraṇaṃ natthīti – anāvaraṇañāṇaṃ.
  Na tassa addiṭṭhamidhatthi kiñci, atho aviññātamajānitabbaṃ;
  Sabbaṃ abhiññāsi yadatthi neyyaṃ, tathāgato tena samantacakkhūti.
  Sabbaññutañāṇaniddeso tesattatimo.
  Ñāṇakathā niṭṭhitā.
註解
  「聞所成智」的「聞所成」(sutamaye)用「處格」,所以是「在聞所成上之智」,但經文解說的結尾「聞所成智的說明第一」(Sutamayañāṇaniddeso paṭhamo)卻用「原型」(各個智均如此)。又,「68.根之優劣狀態智」在本母中「根之優劣狀態」用處格,解說中開頭卻用原型(indriyaparopariyatta-段落111),結尾又用處格(indriyaparopariyatte),兩者差別難分,再者,第41、63、71-73智則完全用原型,故今一律依原型譯。
  依《顯揚正法》所說,二界指「有為界與無為界」;三界指「欲界、色界、無色界」;五解脫處即AN.5.26所說;六無上-AN.6.30;,七無十之事-AN.7.20;八勝處-AN.8.65;九次第住處-AN.9.33;十滅盡事即AN.10.106所說。
  「『我將知未知的』根、完全智根、具知根」(anaññātaññassāmītindriyaṃ; aññindriyaṃ; aññātāvindriyaṃ),參看SA.642/SN.48.23。
  「一蘊有」(Ekavokārabhavo),《顯揚正法》以「一色蘊充滿的有(Ekena rūpakkhandhena vokiṇṇo bhavo);那就是無想有(so asaññabhavova)」解說,「四蘊有」(catuvokārabhavo)則以「四無色蘊充滿的有(Catūhi arūpakkhandhehi vokiṇṇo bhavo);那就是無色有(arūpabhavo eva)」解說。按:「有」即「存在」,也就是指「有情;眾生」。
  「堆積」(āyūhanā),《顯揚正法》以「未來結生成因的業」(āyatiṃ paṭisandhihetubhūtaṃ kammaṃ)解說,並以「蘊的生出」(khandhānaṃ nibbattanaṃ)解說「生出」(nibbatti),以「已進入或已往生;這樣被稱為果報的流轉」(samāpannassa vā upapannassa vā’’ti (paṭi. ma. 1.72) evaṃ vuttā vipākapavatti)解說「再生」(upapatti),這樣整段讀起來像說此生到來生,那麼前面的「相」(nimittaṃ)就比較像是指「趣相」(gatinimitta),但《顯揚正法》卻以「一切行的相,因為像瑜伽行者(禪定者)的行有形狀現起」(sabbampi saṅkhāranimittaṃ. Yogāvacarassa hi saṅkhārā sasaṇṭhānā viya upaṭṭhahanti)解說。
  「上升出來」(vuṭṭhāna,動詞vuṭṭhāti),原有六意:1.上升,(煙等)冒起,(善)升起.2.出定,出來,出罪.3.起來,醒來.4.出現.5.返回.6.痊癒,今為更明確合併前二意譯,《顯揚正法》以「從種姓心的相、道心的相轉起為上升出來義」(gotrabhucittassa nimittato, maggacittassa nimittapavattato vuṭṭhānaṭṭho)解說「心的上升出來義」(cittassa vuṭṭhānaṭṭho)。
  前一個「出離」(niyyāna)《顯揚正法》以「道心的轉起」(maggacittassa vaṭṭato)解說,而這個「出離」(nissaraṇa,味患離的離用這個字)以「為已得到離欲,心已從欲的意欲出離等」(‘‘Nekkhammaṃ paṭiladdhassa kāmacchandato cittaṃ nissaṭaṃ hotī’’tiādinā)解說。
  (1)「單一性」(Ekatte,於單一性;在單一性上),《顯揚正法》以「所緣的單一性;單一所緣」(ārammaṇekatte, ekārammaṇeti)解說。
(2)「躍入義、明淨義、住立義、釋放義」(pakkhandanaṭṭho; pasīdanaṭṭho; santiṭṭhanaṭṭho; vimuccanaṭṭho)依序以入「初禪~第四禪」解說。
(3)「作為車輛義……善同一已發動的」以「定的五自在」(pañca samādhissa vasībhāvavisesā)解說。
(4)「覺義、隨覺義、[持續]向覺(醒來)義、正覺義」(bujjhanaṭṭho; anubujjhanaṭṭho; paṭibujjhanaṭṭho; sambujjhanaṭṭho)依序以「須陀洹道覺醒分~阿羅漢道覺醒分」(Sotāpattimaggabojjhaṅgānaṃ…Arahattamaggabojjhaṅgānaṃ)解說;「光亮義」(jotanaṭṭho)以「毘婆舍那慧」(Vipassanāpaññāvasena)解說。
(5)「上光亮義、隨光亮義、[持續]向光亮義、正光亮義」(ujjotanaṭṭho; anujotanaṭṭho; paṭijotanaṭṭho; sañjotanaṭṭho)以「依序為四道慧,因果慧而正光亮義被經驗」(Kamato catumaggapaññāvasena vā jotanaṭṭhādayo, phalapaññāvasena sañjotanaṭṭho veditabbo)解說。

  (1)「猛燒義(明亮顯示)」(Patāpanaṭṭho),《顯揚正法》以「因為聖道的生起而使之猛燒、輝耀、照耀」(Ariyamaggo hi yassuppajjati, taṃ patāpeti pabhāseti virocāpetīti patāpano)解說。
(2)「非垢義、離垢義、無垢義」(amalaṭṭho; vimalaṭṭho; nimmalaṭṭho)以入「初果道、一來道、阿羅漢道」解說。
(3)「適時義」(samayaṭṭho)以「污染的捨斷義」(kilesappahānaṭṭhena)解說。

  「它以已知義為智,以了知義為慧」(Taṃ ñātaṭṭhena ñāṇaṃ, pajānanaṭṭhena paññā),《顯揚正法》說,對那些所說模式的法以知道義為智(tesaṃ vuttappakārānaṃ dhammānaṃ jānanaṭṭhena ñāṇaṃ),對模式(方法)以知道義為慧(pakārato jānanaṭṭhena paññā)。
  (1)「三定」(tayo samādhī),《顯揚正法》以「有尋有伺定、無尋唯伺定、無尋無伺定」解說(同DN.33)。
(2)「[正]定五支」(pañcaṅgiko samādhi [sammāsamādhī(syā.)])以「以喜的遍滿、樂的遍滿、心的遍滿、光明的遍滿、省察相」解說(同DN.34)。
(3)「九遍清淨勤奮支」(nava pārisuddhipadhāniyaṅgāni)以MN.24所說的七清淨解說。

  上列「應該被作證的十法」各項內容同DN.34。
  「在有學的限制(範圍)上」(sekkhapariyante),按:「善的一般人(善凡夫)」被稱為「有學」,顯與經所說不同,所以《顯揚正法》費一番功夫解說,主要以「就自己學得[三學]」(sayameva sikkhantītipi sekkhā)等解說。
  「思戒」(cetanā sīlaṃ),《顯揚正法》以「殺生等戒絕者的義務行或使之充滿者的思」(Cetanāsīlanti pāṇātipātādīhi viramantassa, vattapaṭipattiṃ vā pūrentassa cetanā)。「心所戒」(cetasikaṃ sīlaṃ)則以「殺生等戒絕者戒絕(動詞)」(Cetasikaṃ sīlanti pāṇātipātādīhi viramantassa virati),接著說兩者的差異:思戒為殺生等捨斷者的七業道思(sattakammapathacetanā),心所戒為『捨斷關於世間的貪婪後以離貪婪心而住』等(DN.2,217),推之說:無貪婪、無惡意、正見法」(nayena vuttā anabhijjhāabyāpādasammādiṭṭhidhammā),依此,前者應指離「殺生…綺語」等身三口四(七業道),後者應指離「貪、惡意、邪見」等「意三」。
  「四群」(catusaṅkhepe),《顯揚正法》以「過去世五因、現在五果、現在五因、未來世五果」解說。「以二十種行相」(vīsatiyā ākārehi)則以「在四群與三世上及緣起的三連結以二十種行相知道」(Catusaṅkhepe ca tayo addhe ca tisandhiṃ paṭiccasamuppādañca vīsatiyā ākārehi jānātīti)解說,所指未明,也許可以「過去世五因、現在五果、現在五因、未來世五果」等二十項理解。
  「三種現起上」(Tayo upaṭṭhāne),《顯揚正法》以「滅盡、消散、空」(khayato vayato suññatoti)解說,也就是經文第二、第三偈的內容。前句「三種隨看」、「四種毘婆舍那」即上段經文所說的「無常、苦、無我隨看」、「厭、離染、使之滅、斷念」。
  「使燃燒」(jhāpeti),這裡用了一個雙關語:「禪定」的另一個思為「燃燒」,《顯揚正法》似乎以「自己的相續」(Attano santāne)、「出世間禪定」(lokuttarajjhānena)解說「已生的」,以「使污染燃燒(點火)、燃燒、斷除」(kilesaṃ jhāpeti dahati samucchindati)解說「不生的」。
  「四所緣」(cattāri ārammaṇāni)、「四輪」(cattāri cakkāni)、「四法句」(cattāri dhammapadāni),《顯揚正法》分別解說為「少的少所緣,少的無量所緣,無量的少所緣,無量的無量所緣-法集論181-184」(parittaṃ parittārammaṇaṃ, parittaṃ appamāṇārammaṇaṃ, appamāṇaṃ parittārammaṇaṃ, appamāṇaṃ appamāṇārammaṇanti)、「木輪-AN.3.15,寶輪-Jā.13.68(輪寶)、法輪-MN.92,舉止行為輪-SN.1.29」(dārucakkaṃ, ratanacakkaṃ, dhammacakkaṃ, iriyāpathacakkaṃ)、「不貪婪法句,無惡意法句,正念法句,正定法句」(Anabhijjhā dhammapadaṃ, abyāpādo dhammapadaṃ, sammāsati dhammapadaṃ, sammāsamādhi dhammapadaṃ)。
  「『被了知』」(paṭividitāti),《顯揚正法》以「它們名為以面對[面]狀態被知道、顯現,因為那樣被稱為無礙解狀態之義」(abhimukhabhāvena viditā pākaṭā nāma honti. Tena paṭisambhidāpadassa attho vutto)解說,而前面的「被知道」(ñātā)則沒解說。
  「顯現上」(pabhāvane),《顯揚正法》以「以顯現所作之事」(pākaṭīkaraṇena uppādane)解說,今準此譯。
  「少地的或大地的」(parittabhūmako vā mahābhūmako vā),《顯揚正法》說,在那裡,欲界是少地的,其它[色界、無色界]是大地的。「地」(bhūma)顯然指果報。
  「無保護者」(anabhissaroti,另譯為「無主者」),連同「被帶走……非自己的……不足的……」參看MN.82。
  依《顯揚正法》,✵二種惡見:常、斷見,✵三惡行:三身、四語、三意惡行(=十不善業道),✵四軛:欲、有、見、無明軛,✵四種繫結:貪婪身結(abhijjhā kāyagantho)、惡意身結、戒禁取身結、這是諦之執著(idaṃsaccābhiniveso)身結,✵四取:(SN.38.12),✵六諍論根:MN.104,✵六惡見:MN.2(六種見),✵七結:AN.7.8,✵七慢:慢、極慢、慢極慢(mānātimāno:我等、我勝、我劣)、卑慢、增上慢、我慢、邪慢,✵八邪性:所說義(vuttatthā-未詳列),✵八種人的過失:分別論957(八種被指責時不承認的情況),✵九嫌恨事:AN.9.29,✵九種慢:分別論962(等勝劣者的我等、我勝、我劣),✵九渴愛根法:就如所稱的(vuttāyeva-未詳列),✵十污染事:分別論966-17.10.1(貪、瞋、癡、慢、見、疑、惛沈、掉舉、無慚、無愧),✵十嫌恨事:九嫌恨事+在無道理處嫌恨也被產生(aṭṭhāne vā panāghāto jāyatī’’ti-法集論1066),✵十結:法集論1118(欲貪、嫌惡、慢、見、疑、戒禁取、有貪、嫉妒、慳吝、無明結),✵十邪性:就如所稱的(vuttāyeva-未詳列),✵十事邪見:分別論971(AN.3.118見的壞失),✵十事邊見:世界是常恆的等(SN.33.1),✵一百零八種渴愛虛妄憶念:分別論842(執取百八種渴愛思潮-AN.4.199),✵六十二惡見:分別論977(四種常恆論……-DN.1)。